Η ομηρική Γεωγραφία

Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΟΜΗΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

  Σύνοψη από το βιβλίο των Αδάμη Ευθύμη-Ευθυμίου Τάκη-Κανέλλου Βασίλη «Αναζητώντας ίχνη του ομηρικού Αχιλλέα στην κοιλάδα του Σπερχειού»

   Επειδή η προσπάθειά μας περιλαμβάνει παρατηρήσεις ιστορικού και γεωγραφικού χαρακτήρα θα επιχειρήσουμε, με την παράθεση γεωγραφικών πληροφοριών και τοπογραφικών δεδομένων, να ανασυστήσουμε την  εικόνα της ομηρικής γεωγραφίας, η οποία, πράγματι, αποτελεί ένα ακανθώδες και αινιγματικό ζήτημα. Πολλές φορές αρχαιολόγοι και ιστορικοί διαφώνησαν για την αξιοπιστία του Ομήρου.
 Είναι γεγονός ότι τα ομηρικά έπη, συνειδητά ή όχι, αγνοούν σημαντικά στοιχεία της πολιτικής γεωγραφίας του ελλαδικού χώρου, αφού αγνοούν γνωστά ονόματα από την ιστορική αρχαιότητα, όπως π.χ. Θεσσαλία, Λάρισα, Λάρισα Κρεμαστή, Φάρσαλος κ.ά. Όμως, είναι επίσης αξιοπρόσεκτο, ότι οι Έλληνες της ιστορικής αρχαιότητας, από την πλευρά τους, αγνοούσαν τη θέση ενός εξαιρετικά μεγάλου αριθμού ομηρικών τοπωνυμίων, π.χ. ο Ελαιώνας, η πατρίδα του Φοίνικα, ή το Δουλίχι και η Ιθάκη του Οδυσσέα. Κατά την αρχαιότητα, πολλά τοπωνύμια, που η δόξα τους οφείλονταν στα έπη, τα διεκδικούσαν πολλοί ταυτόχρονα και άσχετοι μεταξύ τους τόποι. Έτσι, τρεις Πύλοι, διεκδικούσαν τη δόξα και το όνομα της πρωτεύουσας του Νέστορα, ενώ το ίδιο συνέβαινε και με τα ομηρικά ονόματα των πόλεων της πατρίδας του Αχιλλέα, αφού οι μνηστήρες των ονομασιών ήταν πολλοί.

  Η παρερμηνεία των ομηρικών κειμένων για καθαρά τοπικιστικούς και πολιτικούς λόγους, είχε βαθύτατες αλλοιωτικές συνέπειες στη μετα-ομηρική πολιτική γεωγραφία. Η έρευνα αποδεικνύει ότι, τα τοπωνύμια αυτά δεν ήταν από σύμπτωση ίδια με τα ομηρικά. Δόθηκαν σε τόπους, που ομολογημένα είχαν άλλα παρόμοια πρωτύτερα, στα πλαίσια διεκδίκησης επικών τίτλων. Οι ονοματοθεσίες με βάση τα έπη, είχαν ως αποτέλεσμα το συντεταγμένο «εξομηρισμό» της αρχαίας πολιτικής γεωγραφίας.

  Αναφερόμενοι στο χωροχρόνο της αρχαίας γεωγραφίας πρέπει να έχουμε υπόψη μας τις παρακάτω παραμέτρους.  Οι ομηρικές πόλεις (ανακτορικά κέντρα) δεν ήταν τίποτε περισσότερο από ακροπόλεις, όπου διέμενε ο βασιλιάς, τα συγγενικά μέλη και μια μικρή ομάδα ανωτάτων αξιωματούχων. Είναι γεγονός ότι, μετά το 12^ο Π.χ. αιώνα όλα αυτά τα κέντρα κατά-στράφηκαν, ενώ μετά την καταστροφή και την εγκατάλειψή τους και τις ριζικές ανακατατάξεις στο εσωτερικό της κοινωνίας και τις μετακινήσεις των πληθυσμών, την τοπική ή την ταξική μεταφορά του κοινωνικοοικονομικού κέντρου βάρους, ήταν φυσικό να χάσουν τα ονόματά τους. Μαζί με την καταστροφή τους χάθηκε και η γραφή των Μυκηναίων, η γραμμική Β΄, και μια νέα γραφή αποτυπώνει πλέον την ελληνική γλώσσα κατά τον 8^ο αιώνα π. Χ. Οι ιστορικοί πιθανολογούν ότι ίσως επικράτησε ένας μεσαίωνας και το σκοτάδι στη γνώση και στην ιστορία των τόπων για περισσότερα από 400 χρόνια!

   Οι πρώτοι που ξανάδωσαν αυτά τα ονόματα σε κάποιες περιοχές ή πολιτείες, δεν ήταν ιστορικοί ή δεινοί ομηριστές, αλλά φιλόδοξοι πολιτικοί, που είχαν κάθε λόγο να διεκδικήσουν, όπου μπορούσαν, τα ένδοξα επικά τοπωνύμια. Επειδή η ψυχική σύνδεση Ομήρου-Ελλήνων  ήταν ισχυρότατη, και θα την παρομοίαζε κανείς με αυτή που έχουμε σήμερα ως χριστιανοί με τη βίβλο, για μια πόλη ήταν αρκετή η μνεία της στα κείμενα του Ομήρου, για να μπορέσει να κατοχυρώσει τα σύνορά της, τις διεκδικήσεις της, το παρελθόν της, τη δόξα, την πολιτική της…Το γνωστό παράδειγμα του Σόλωνα, ο οποίος παραχάραξε τους στίχους της Ιλιάδας, βάζοντας ένα νόθο στίχο, για να ισχυροποιήσει (όπως λένε) τις διεκδικήσεις των Αθηναίων, προς τους Μεγαρείς, αποδεικνύει του λόγου το αληθές, ότι για πολιτική σκοπιμότητα αξιοποιήθηκαν οι επικοί τίτλοι και ότι η αυθαιρεσία των Ελλήνων, κατά τους ιστορικούς χρόνους, αλλοίωσε το χάρτη των ονομάτων και των τοπωνυμίων.

  Συνεπώς, πρέπει να κατανοήσουμε και να αποδεχθούμε ότι στις επιλογές ονομασιών έγιναν μεγάλες αποκλίσεις από την πραγματική εικόνα των μυκηναϊκών χρόνων, ώστε είναι φυσιολογικό να πιστέψουμε ότι είναι άλλη η εικόνα του Ομήρου για τη Φθία (ως περιοχή) και άλλη είναι η «Φθία» των μεταγενέστερων, που γνωρίζουμε από τους συγγραφείς. Βέβαια, ακόμη και στην Ιλιάδα ο κατάλογος των νεών (πλοίων) με το υπόλοιπο ομηρικό κείμενο, παρουσιάζει αντιφάσεις, όπως π.χ. στο βασίλειο του Οδυσσέα, που έχουν επισημανθεί, όμως θεωρείται δεδομένο ότι ο ποιητής στον κατάλογο μεταφέρει μια αυθεντική εικόνα, γιατί παρόμοιοι κατάλογοι, όπως αυτός ενδεχομένως, να υπήρχαν κάπου σε κοινή θέα, αφού οι Μυκηναίοι γνώριζαν γραφή και ν’ αποτύπωνε τη μυκηναϊκή πολιτική διαίρεση.

  Δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να παραβλέψουμε ότι τα έπη και κυρίως η Ιλιάδα, εκτός από τη φιλολογική τους αξία, περιέχουν και αψευδή στοιχεία ιστορικότητας. Με βάση τις περιγραφές του Ομήρου ο Σλήμαν ανακάλυψε την Τροία και ο Σπυρόπουλος, διενεργώντας ανασκαφές στον Ταΰγετο, ανακάλυψε τα ανάκτορα και τους τάφους του Μενέλαου και της Ελένης, στο δήμο Πέλανα. Μόνο οι βασικοί πρωταγωνιστές των επών, ο Αχιλλέας και ο Οδυσσέας παραμένουν αιωρούμενοι από τόπο σε τόπο, γιατί οι πρωτεύουσές τους και τα ανάκτορά τους δεν έχουν ακόμα αποκαλυφθεί.

  Το ερώτημα που τίθεται  είναι πώς εκτιμά ο ποιητής ότι χρειάζεται ν’ από-τυπώσει τη γεωγραφία της μυκηναϊκής Ελλάδας και πώς τελικά αποτυπώνει τη γεωγραφική της εικόνα και ειδικότερα της Φθίας, που ο ίδιος γνωρίζει; Ο Όμηρος λοιπόν ακολουθεί μια πρακτική αποτύπωσης του χώρου αναφέροντας:

·         Βασίλεια, μικρά κράτη που έχουν όρια και πολίτευμα (βασιλεία).

·         Γεωγραφικά στοιχεία του χώρου: ποτάμια, βουνά, σημαντικές πόλεις.

·         Λαούς, που κατοικούν σε μια περιοχή.

  Η περιοχή της κεντρικής Ελλάδας ξεχωρίζει στην Ιλιάδα, γιατί αποτυπώνεται με κέντρο το Σπερχειό ποταμό και το βασίλειο του Πηλέα.  Η Ομηρική επίσης περιγραφή τοποθετεί βορείως του Σπερχειού, σε μια ασαφή γειτνίαση, οχτώ βασίλεια, νότια το βασίλειο των Λοκρών και χαμηλότερα τα βασίλεια των Μινύων και των Βοιωτών. Ειδικότερα: