Αρχαιότητες Δυτικής Φθιώτιδας

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΛΕΙΨΑΝΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ

Σύνοψη από το βιβλίο των Αδάμη Ευθύμη-Ευθυμίου Τάκη-Κανέλλου Βασίλη «Αναζητώντας ίχνη του ομηρικού Αχιλλέα στην κοιλάδα του Σπερχειού»

 

   Οι παρυφές της δυτικής κοιλάδας του Σπερχειού εμφανίζουν περιοχές με λείψανα παλαιών πολιτισμών, γνωστές στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, αλλά ελάχιστα ερευνημένες. Και τούτο διότι η τοπική Αρχαιολογική Υπηρεσία είναι αναγκασμένη να πραγματοποιεί μονάχα σωστικές επεμβάσεις, κυρίως στην ανατολική Φθιώτιδα και Λοκρίδα, όπου η ανοικοδόμηση είναι πυκνή και τα έργα οδοποιΐας σημαντικά.

   Το ότι όμως αυτές οι περιοχές έχουν ερευνηθεί ικανοποιητικά και δεν βρέθηκαν εκεί ίχνη της ομηρικής Φθίας ή Ελλάδας, μας επιτρέπει να υποστηρίζουμε δυναμικά την άποψη ότι τα διοικητικά κέντρα της Φθίας και της Ελλάδας συγκεντρώνουν σοβαρές πιθανότητες να κείτονται θαμμένες στις δυτικές παρυφές της κοιλάδας του Σπερχειού. Οι περιοχές που κείτονται στη  δυτική παρόχθια-παραποτάμια κοιλάδα του Σπερχειού, και που παρουσιάζουν αρχαιολογικό ενδιαφέρον, όπως εμφανίζονται στην τοπική, κυρίως, βιβλιογραφία, είναι οι εξής:

Μακρά Κώμη

   Η αρχαία Μακρά Κώμη φαίνεται να χτίστηκε από τους Αινιάνες στους λόφους Προφήτη Ηλία και Αστέρια, κοντά στο Πλατύστομο. Οι Αινιάνες αντιλαμβανόμενοι τη στρατηγική σπουδαιότητα του σημείου, έχτισαν την πόλη τους κάτω από το λόφο του Προφήτη Ηλία, νοτιοανατολικότερα από τη θέση Αστέρια. Την ακρόπολή της την έχτισαν στην κορυφή των δύο λόφων. Αναφορά στην πόλη κάνει ο Ρωμαίος ιστορικός Λίβιος. Η χρονολόγηση των άφθονων κεραμικών οστράκων ανάγει τα τείχη της στην ελληνιστική και κλασσική εποχή.

   Σήμερα, σώζονται σημαντικά υπολείμματα του τείχους, ισοδομικού κυρίως τύπου, που κάποτε είχε μήκος 1550 μ. περίπου και ήταν ενισχυμένο με πυργίσκους, που έφεραν πύλες με σκαλοπάτια. Προς τα ανατολικά ίσως υπήρχε τριπλή οχύρωση, για λόγους υψίστης ασφαλείας. Μέσα στην ακρόπολη και στις πλαγιές των λόφων βρέθηκαν κατά καιρούς, από τους αγρότες, επιτύμβιες επιγραφές, καθώς πήλινοι κι ορειχάλκινοι αμφορείς.

  Καταστράφηκε το 198 π.Χ. από τους Αιτωλούς. Παρουσιάζει ενδιαφέρον για την έρευνά μας γιατί πολύ πιθανόν να ταυτίζεται με την ομηρική Φθία.

Ελληνικά - Σπέρχειες

   Ανάμεσα στους οικισμούς Άνω και Κάτω Φτέρης, υπάρχουν ερείπια πανάρχαιων τειχών μιας ακρόπολης, πάνω σε ένα διπλό λόφο, με υψόμετρο 600 μ., από όπου κανείς μπορεί να επιβλέπει ένα μεγάλο μέρος της κοιλάδας του Σπερχειού. Τα τείχη αποτελούνται από δύο ή τρεις σειρές ογκόλιθων πάχους 1.50- 2,50 μ. και φέρουν επτά πύργους. Η κύρια πύλη της ακρόπολης τοποθετείται Β.Α., όπου διακρίνονται ίχνη πέτρινης κλίμακας. Το εσωτερικό χωρίζεται σε τέσσερα μέρη με λεπτότατα τείχη, όπου υπάρχουν ίχνη κτισμάτων που, προφανώς, διέμειναν οι άρχοντες. Μέσα στα τείχη του οχυρού, αλλά και γύρω από αυτό, κείτονται άφθονα κεραμικά όστρακα. Στα αξιοσημείωτα ευρήματα καταγράφεται ένα άγαλμα της Αφροδίτης, του 1^ου π.Χ. αιώνα, που βρέθηκε το 1972, κοντά στην Άνω Φτέρη.

   Την τοποθεσία αυτή, με την ακρόπολη, τη μνημονεύει ο ιστορικός Τίτος Λίβιος, ως Σπέρχειες και ακόμη ότι καταστράφηκε το 198 π.Χ., επίσης από τους Αιτωλούς. Η ίδια τοποθεσία διατηρεί ταυτόχρονα και το παλαιότερο τοπωνύμιο «Ελληνικά». Αυτό γεννά κάποια ερωτηματικά και είναι ενδεχόμενο να αναφέρεται στα ερείπια πόλης Ελλάδας, που ως χώρος ξανακατοικήθηκε κατόπιν. Η άποψή μας είναι ότι το φρούριο αυτό, μαζί με αυτά της Καστρόρραχης και Τραπεζόρραχης, ίσως να αποτελούσαν κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, ένα τριγωνικό ψηφιδωτό προστασίας της πόλης Σπέρχειες, που βρισκόταν χτισμένη ανατολικότερα, στην τοποθεσία Διασέριανη.

 Οι έρευνες της ΙΔ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων εδώ ήταν επιφανειακές και δεν προσδιόρισαν κάτι το σημαντικό. 

Τραπεζόρραχη

   Μεταξύ της Φτέρης και της Λευκάδας, δεσπόζει ο λόφος της Τραπεζόρραχης, που αποκαλείται και Ιτιά. Εκεί υπάρχει ένα μικρό τμήμα αρχαίου τείχους, μήκους 25 μ. περίπου, επιχωματωμένο, διακρινόμενο ελάχιστα στα δυο του άκρα. Στη Β.Α. πλευρά του λόφου υπάρχουν διάσπαρτα άφθονα όστρακα κεραμικών, αρχαϊκής εποχής. Παλιότερα, στη θέση Ιτιά, βρέθηκε τμήμα πήλινου αγωγού. Τα στοιχεία αυτά μας σχηματίζουν τη γνώμη ότι εκεί υπήρχε φρούριο με κάποιο άγνωστο πόλισμα. Άξιο αναφοράς είναι η εύρεση δύο αγαλμάτων, από κατοίκους της Φτέρης. Ενός χάλκινου αγάλματος εφήβου, του 5^ου π.Χ. αιώνα, που φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Δελφών και ενός ακέφαλου μαρμάρινου αγάλματος γυναικός, του 1^ου μ.Χ. αιώνα, που φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λαμίας.

Καστρόρραχη

   Στη βορειότερη πεδινή περιοχή της Φτέρης, στη δεξιά όχθη του Σπερχειού, απέναντι από τη Βίτωλη, κείτεται ένας απότομος λόφος, ύψους 310 μ., με δύο επίπεδες κορυφές, που οι ντόπιοι ονομάζουν Καστρόρραχη και Μηλόρραχη. Περιμετρικά σώζονται τείχη αρχαίου κάστρου, πάχους 1,50 μ.- 2,50 και μήκους περίπου 2 χλμ. σε κάποια σημεία η τειχοδομία παρουσιάζει δύο ρυθμούς οικοδόμησης. Το χαμηλότερο σημείο(βάση) φέρει κυκλώπεια κατασκευή και πάνω σ’ αυτή χτίσθηκαν τα νεότερα ισοδομικά (ελληνιστικά) τείχη, ως επιδιορθώσεις ή προεκτάσεις των υπαρχόντων. Το κάστρο πρέπει να έφερε γύρω στους 25 πύργους, πράγμα που φανερώνει τη σπουδαία οχυρωματική και επιβλητική του εμφάνιση. Η βόρεια πλευρά του οχυρού, εφαπτόμενη του Σπερχειού, είναι πετρώδης και απόκρημνη. Στο εσωτερικό του κάστρου παρατηρούνται ίχνη οικοδομημάτων, με επίσης κυκλώπειο και νεότερο ισοδομικό ρυθμό. Τα άφθονα κεραμικά όστρακα (που φέρονται να είναι μεσοελλαδικά, μινυακά και μυκηναϊκά),  καθώς και τα οικοδομικά λείψανα μαρτυρούν την ύπαρξη κάποιας καστροπολιτείας.

  Ο λόφος αυτός έχει άμεση οπτική επαφή με τα Ελληνικά - Σπέρχειες, τη Τραπεζόρραχη και την ευρύτερη περιοχή του Προφήτη Ηλία. Η διατήρηση μέχρι σήμερα των τοπωνυμίων Λίμνη, Μώλος και Σκάλα, μας δίνει τη δυνατότητα να υποθέσουμε βάσιμα το ρόλο που έπαιζε αυτή η πολιτεία στο λόφο, που δεν θα ήταν άλλος από εμπορικό σταθμό και, συνεπώς, ένα ηπειρωτικό λιμενικό αγκυροβόλιο στα ποτάμια πλοία, του πλωτού  τότε, κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους, Σπερχειού. Λίμνη ονομάζουν οι ντόπιοι κάτοικοι το νοτιοδυτικό σημείο της Καστρόρραχης, όπου σήμερα απλώνεται ο κάμπος της Φτέρης. Τους πρόποδες, στο βορειοδυτικό σημείο του λόφου, το ονομάζουν Μώλο και απέναντι ακριβώς, στη βόρεια όχθη του Σπερχειού, ανάμεσα στα χωριά Βίτωλη και Πτελέα, η τοποθεσία ονομάζεται Σκάλα. Στο μέρος αυτό, κατά τη διάνοιξη αμαξιτού δρόμου (1880), βρέθηκαν μπρούντζινοι πάσσαλοι, που έφεραν υπολείμματα μεταλλικών κρίκων και χαλκάδων. Υποθέτουμε λοιπόν ότι η πολιτεία της Καστρόρραχης αποτελούσε ένα λιμενικό σταθμό, όπου γινόταν ο έλεγχος και ο εκτελωνισμός των προϊόντων και οι περιοχές Σκάλα ή Λίμνη  ήταν το κύριο λιμάνι, όπου αγκυροβολούσαν τα πλοία. Τέσσερα, τουλάχιστον, είναι τα στοιχεία που ενισχύουν την άποψη ότι ίσως η Καστρόρραχη χρησιμοποιήθηκε ως λιμενικός σταθμός και από τους Μυρμηδόνες του Αχιλλέα. Αυτά είναι:

• Η κοντινή απόσταση από τις εικαζόμενες ομηρικές πόλεις Φθία και Ελλάδα.
• Τα κυκλώπεια τείχη στις βάσεις των ισοδομικών νεότερων.
• Τα μυκηναϊκά όστρακα που βρέθηκαν εκεί.
• Το υλικό κατασκευής την κρίκων και των όπλων, υπολείμματα των οποίων βρέθηκαν μέσα στο κάστρο είναι ο χαλκός και ο μπρούντζος, των οποίων η χρήση ήταν γνωστή κατά τη μυκηναϊκή εποχή.

Μάρμαρα (Μάκρης)

   Πρόκειται για τοποθεσία βόρεια του χωριού Μάκρη, όπου κατά την άροση των χωραφιών έβγαιναν στην επιφάνεια κομμάτια μαρμάρου, τα οποία ήταν τμήματα κιόνων, αγαλμάτων και κτισμάτων παλαιάς εποχής.

Νεκρόπολη Πλατυστόμου

   Στους πρόποδες του Προφήτη Ηλία Πλατυστόμου ανακαλύφθηκαν δύο νεκροταφεία, Υστεροκλασσικής και βυζαντινής εποχής και Ν.Δ. του λόφου επίσης άλλο νεκροταφείο, κλασσικών και ρωμαϊκών χρόνων.

Διασέργιανη

   Είναι τοποθεσία που εκτείνεται ανατολικά της σημερινής Σπερχειάδας, όπου βρέθηκαν άφθονα όστρακα που καλύπτουν ένα τεράστιο χρονικό φάσμα, από το 2.000 π.Χ. μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια. Πιθανόν εκεί να ήταν οι Σπέρχειες.

Περιβόλι

   Βρίσκεται στην όχθη του παραποτάμου του Σπερχειού Βίστριζα (αρχαίος Ίναχος). Στην είσοδο του χωριού βρέθηκαν ίχνη αρχαίου οικισμού. Βρέθηκαν όστρακα που χρονολογούνται από το 3.000 π.Χ. μέχρι τον 3^ο αιώνα π.Χ. Το σημαντικότερο από τα ευρήματα είναι ένας μακεδονικός τάφος, με θολωτή στέγη.

Μάρμαρα

   Κοντά στο χωριό αυτό, στο δρόμο προς την Ανατολή, ανασκάφηκε Υπομυκηναϊκό νεκροταφείο από την αρχαιολόγο Φανουρία Δακορώνια.

Κεραμίδι

   Είναι τοποθεσία απέναντι από το Νεοχωράκι. Τα πολυάριθμα θραύσματα κεραμιδιών, τα όστρακα αγγείων και τα ίχνη οικοδομημάτων που συναντώνται εκεί μας πείθουν ότι ίσως εκεί υπήρχε κάποιο πόλισμα, από αυτά που αναφέρει ο Όμηρος.

Μαυρίλο- Διπόταμα Σπερχειού

Διπόταμα Σπερχειού

  Το τάμα του Πηλέα και η προσφορά της κόμης του Αχιλλέα προς το θεοποιημένο Σπερχειό είναι ένα ισχυρό στοιχείο που μας οδηγεί στο αβίαστο συμπέρασμα πως το βασίλειό τους είχε άμεση σχέση με τις παρόχθιες περιοχές του Σπερχειού.

   Οι παρακάτω στίχοι του Ομήρου στην Ψ 144-150 ραψωδία της Ιλιάδας  εμφανίζουν με κρυστάλλινη σαφήνεια τον ήρωα Αχιλλέα να απευθύνεται προς τον θεοποιημένο Σπερχειό, μιλώντας ταυτόχρονα για την πατρική του γη, που ορίζεται πλάι στο θεϊκό ποτάμι:

«Σπερχειέ, του κάκου αλήθεια σου ‘ταξεν ο κύρης μου ο Πηλέας,

στην ποθητή πατρίδα αν γύριζα κει πέρα, τα μαλλιά μου

στη χάρη σου να κόψω, κάνοντας θυσία τρανή από πάνω:

πενήντα κριάρια πλάι στους όχτους σου βαρβάτα να σου σφάξω,

πα στις πηγές, όπου ‘ναι τέμενος κι ο ευωδιαστός βωμός σου.

Τέτοιαν ευχή είχε κάμει ο γέροντας, μα συ το ναι δεν το ‘πες!»

   Ο Πηλέας είχε τάξει στο θεό Σπερχειό, εκτός από την κόμη του γιου του και ιερή Εκατόμβη, μαζί με πενήντα αμουνούχιστα κριάρια. Η προσφορά αυτή θα γινόταν στις πηγές του Σπερχειού, εκεί που υπήρχε τέμενος και θυσιαστήριος βωμός.

Κάστρα περιοχής

   Οι δυτικές κορυφογραμμές της Οίτης και της Όθρης, καθώς και οι πρόποδες του Τυμφρηστού, είναι διάσπαρτες από κάστρα που, αν και εμφανίζουν ίχνη νεότερης χρήσης ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, είναι αναγκαίο να μνημονευθούν γιατί πιθανόν να αποτελούσαν οχυρωματικές θέσεις και ένα ευρύτερο αμυντικό ψηφιδωτό που διαδραμάτιζε το ρόλο μιας προστατευτικής ομπρέλας των ομηρικών κέντρων του βασιλείου του Αχιλλέα. Τέτοια κάστρα συναντούμε στο Γαρδίκι, στο Μαυρίλο, στο Παλαιόκαστρο και στο Δίκαστρο.