ΤΟ ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΟ ΤΕΜΠΛΟ
ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΖΙΩΨΗΣ
[Ένα εξαίρετο δείγμα λαϊκής τέχνης και παράδοσης]
[Ευθυμίου Τάκης]
Η λαϊκή ξυλογλυπτική διέγραψε σπουδαία πορεία στον τόπο μας και αναμφίβολα αποτελεί το ακριβότερο κομμάτι της λαϊκής μας παραδοσιακής τέχνης. Κι εάν στα είδη οικιακής χρήσης μας έδωσε κομψοτεχνήματα, στα εκκλησιαστικά είδη και κυρίως στα τέμπλα των εκκλησιών απέδωσε την τεράστια ψυχική δύναμη, την καλλιτεχνική μέθη, την οραματική εγρήγορση και την ευαισθησία των δημιουργών της.
Έτσι, μπορεί κανείς να θαυμάσει την εξαίρετη τέχνη του ξυλογλύπτη που μπόλιασε το άψυχο ξύλο με το βαθύ θρησκευτικό του συναίσθημα, συνδεδεμένο με την αυθόρμητη καλλιτεχνική του έφεση και αντίληψη.
Η λαϊκή ξυλογλυπτική και η αγιογράφηση ανυψώθηκε σε επίπεδο αξιοθαύμαστης δεξιοτεχνίας και απαράμιλλης τελειότητας στα τέμπλα των εκκλησιών. Φιλοτεχνημένα, κυρίως, από Ηπειρώτες τεχνίτες - ταλιαδόρους - σκαλιστές, αναδύουν τη μαγεία της τέχνης και το μυστικό και ζωογόνο παλμό της θρησκευτικής έκστασης.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Αγίου Νικολάου Ζιώψης, που φιλοτεχνήθηκε κι αγιογραφήθηκε το 1860, μπορεί να μην εμφανίζεται άψογο από άποψη καλλιτεχνικής τελειότητας, όμως παρουσιάζει μια ξεχωριστή ιδιαιτερότητα επειδή επιχρυσώθηκε και επιχρωματίστηκε ολόκληρο και για μας τους Αγιωργίτες - Ζομπιώτες έχει τεράστια συναισθηματική αξία, αφού κουβαλάει μαζί του τις ευχάριστες και δυσάρεστες στιγμές που βίωσαν οι προπάτορές μας μέσα στο ναό και αποτυπώθηκαν «δίκην κοσμικού ανέμου» πάνω στο σκαλιστό ξύλο του.
Επί πλέον αντιφεγγίζει τον πολιτισμό των προγόνων μας, που μόχθησαν πολύ και μάτωσαν να τον δημιουργήσουν και να τον μεταλαμπαδεύσουν άχραντο κι αμόλυντο σε μας τη νεότερη γενιά.
Ανασκαλεύοντας ο ίδιος την παράδοση των παππούδων μας, επειδή διαπίστωνα ότι το τέμπλο αυτό είναι ένα βαρύτιμο κειμήλιο, που όμως φθείρεται φυσιολογικά από τον πανδαμάτορα χρόνο, πραγματοποίησα το μικρό αυτό μελέτημα, που αποτυπώνεται στις σελίδες που ακολουθούν με σκοπό να γίνουν γνωστές κάποιες άγνωστες ίσως πτυχές της ιστορίας του, αλλά και κάποιες λεπτομέρειές του που πιθανόν δεν προσέχει ο επισκέπτης - προσκυνητής του ιερού ναού Αγίου Νικολάου Ζιώψης.
Με οδηγό αυτές τις σκέψεις ολοκληρώθηκε το παρόν πόνημα και παραδίδεται προς μελέτη στους εκλεκτούς αναγνώστες που αγαπούν και νοιάζονται για την πολιτιστική μας κληρονομιά.
Αυτό το άχραντο φως της παράδοσής μας ας παραμείνει φάρος φωτεινός για τα μελλούμενα!
Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΖΙΩΨΗΣ
Οι κάτοικοι τη Ζιώψης, βαθιά θρησκευόμενοι, έχτισαν και αφιέρωσαν τον σημερινό υπάρχοντα κύριο ναό του χωριού στον Άγιο Νικόλαο. Ο Ναός αυτός φέρεται να είναι ο τρίτος κατά χρονολογική σειρά. Ο αρχαιότερος χτίστηκε το 1738 σε άγνωστο μέρος, όπως βεβαιώνει κτιτορική εγχάρακτη, σε μαλακή πέτρα, επιγραφή που εντοιχίστηκε στο δυτικό υπέρθυρο του σημερινού ναού. Την επιγραφή αυτή ανέγνωσε ο χωριανός μας καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Δημήτριος Β. Γόνης ύστερα από ειδική μελέτη, συνεπικουρούμενος από τον επίσης χωριανό μας τ. Επιθεωρητή Δημοτικής Εκπαίδευσης κ. Νικόλαο Κ. Αντωνόπουλο. Η επιγραφή αναφέρει, κατά λέξη, τα εξής:
+ ANEΓEPΘH ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΟΥΤΟΣ Ο ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΚΑΙ ΘΕΙΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ (Ιερέα) ΚΥΡ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΚΟΜΙΝ (Κωµόπολη) ΡΙΤΙΝΑ (Ρεντίνα) ΚΑΙ ΕΚ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΓΙΑΝΝΙΤΕΛΙΑΝΗ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΑΚΗ ΚΑΡΑΔΗΜΑ ΚΑΙ ΝΙΚΟΛΑ ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ ΚΑΙ ΓΙΑΝΝΗ ΚΡΑΝΑΚΗ ΕΠΙ ΕΤΟΥΣ ΧΟΥ ΑΡΛΗ (1738.)
Η ερμηνεία της μας δηλώνει ότι αναφέρει ελληνικά επώνυμα και ότι τοποθετήθηκε, ως κτιτορική πλάκα, στον πρώτο άγνωστο ναό και από κει στον δεύτερο και τέλος στο σημερινό.
Ο δεύτερος χτίστηκε το 1870 στο Κλησόρεμα, κοντά στο νεκροταφείο. Λόγω, όμως, των κατολισθήσεων έπαθε ζημιές και αποφασίστηκε η ανέγερση του σημερινού το 1927 στην ασφαλέστερη θέση «Κοτρόνι», που επιλέχτηκε ύστερα από κλήρωση. Με την κατεδάφιση του παλαιότερου χρησιμοποιήθηκαν αρκετά υλικά για την κατασκευή του νέου, που πραγματοποιήθηκε με την προσωπική εργασία των ευσεβών κατοίκων της Ζιώψης.
Σύμφωνα με μαρτυρίες η σχεδίαση και οι διαστάσεις ήταν πανομοιότυπες μ’ αυτές του προηγούμενου ναού, προφανώς τόσο για συναισθηματικούς δεσμούς αλλά και για πρακτικούς λόγους, προκειμένου να ξαναχρησιμοποιηθούν το ξυλόγλυπτο τέμπλο και τα άλλα εκκλησιαστικά έπιπλα.
Η σημερινή κατάσταση του ναού θεωρείται ικανοποιητική, αφού τοποθετήθηκε νέα κεραμοσκεπή και αρμολογήθηκε καλλιτεχνικά η εξωτερική λιθοδομή του.
Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΟΥ ΤΕΜΠΛΟΥ
ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΖΙΩΨΗΣ
Τα ξυλόγλυπτα τέμπλα αποτελούν εξέλιξη των παλαιοχριστιανικών μαρμάρινων τέμπλων, τα οποία ήταν όμως χαμηλά μέχρι τον 5ο αιώνα. Αργότερα με την τοποθέτηση κιονίσκων πάνω σε πεσσούς αρχίζει να ανυψώνεται και να παρουσιάζει γλυπτές παραστάσεις. Από τον 9ο αιώνα τα τέμπλα εκτείνονται σε τρία κλίτη σαν εγκάρσια διαφράγματα και χωρίζουν το ιερό βήμα από τον κυρίως ναό. Τα επιστύλια γίνονται γλυπτά και κοσμούνται πλουσιότερα. Τα κενά μεταξύ των κιόνων, τα λεγόμενα διάστηλα, διατηρούν τα παλαιότερα βήλα και αρχικά μόνο στους στύλους του Ιερού Βήματος τοποθετούνται μέσα σε πλαίσια οι εικόνες του Χριστού δεξιά και της Παναγίας αριστερά.
Κατά τον 14ο αιώνα τα βήλα καταργούνται και στη θέση τους τοποθετούνται οι Δεσποτικές εικόνες. Παραπάνω τοποθετούνται οι εικόνες των δώδεκα μεγάλων εορτών (Δωδεκάορτο) με τη Μεγάλη Δέηση. Στο ψηλότερο σημείο στη μέση του τέμπλου τοποθετείται ο Εσταυρωμένος με τα Λυπηρά, δηλαδή τη Θεοτόκο και τον Ιωάννη το Θεολόγο, δεξιά και αριστερά αντίστοιχα.
Τους επόμενους αιώνες συνεχίζεται η εξέλιξη του τέμπλου και προσθέτονται επάλληλα διακοσμητικά γείσα, ώστε τα τέμπλα να πλησιάζουν πλέον την οροφή, ακολουθώντας τα ρωσικά πρότυπα.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο Αγίου Νικολάου Ζιώψης σύμφωνα με μαρτυρίες φαίνεται να κατασκευάστηκε στα 1865 έως 1867 και να τοποθετήθηκε στον προηγούμενο ναό στη θέση Μπζιάκα. Αυτό επιβεβαιώνεται και από ένα άλλο τεκμήριο. Η Δεσποτική εικόνα του πολιούχου Αγίου Νικολάου φέρει τη χρονολογική επιγραφή 1865 και της παναγίας 1867. Οι ισχυρές μαρτυρίες αναφέρουν ότι πράγματι η κατασκευή του διήρκησε γύρω στα δυο χρόνια, με διαλείμματα φυσικά ανάλογα των προβλημάτων που αναφύονταν.
Όταν ο ναός αυτός κρίθηκε ακατάλληλος για χρήση, αφού εμφάνισε επικίνδυνες ρηγματώσεις λόγω των γνωστών κατολισθήσεων και κτίστηκε ο νέος το 1927, το τέμπλο μεταφέρθηκε και τοποθετήθηκε ατόφιο στο σημερινό, κουβαλώντας μαζί του και τις ζωηρές αναμνήσεις που βίωσαν οι κάτοικοι της Ζιώψης στη Μπζιάκα. Κάποιες επικουρικές εξειδικευμένες εργασίες ξυλογλυπτικής και αγιογραφίας στη συναρμολόγηση του τέμπλου πρόσφερε και ο χωριανός μας Γιαννακόπουλος Ηλ. Αθανάσιος που γνώριζε άριστα, γι’ αυτό αποκαλούνταν και «Κομψός».
Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ
Το ξύλο κατασκευής του τέμπλου Αγίου Νικολάου ήταν το σφενδάμι, επειδή σκαλίζεται εύκολα και επειδή προοριζόταν για επιχρύσωση-επιχρωμάτωση και όχι για στίλβωση, όπως συμβαίνει με το καρυδίσιο.
Για το λόγο αυτό προτιμήθηκε στο σκάλισμα η τεχνική του βαθιού κυρίως ανάγλυφου και μάλιστα του διαμπερούς-διάτρητου, ώστε να εντυπωσιάζει ο χρωματισμός.
Η κατασκευή του τέμπλου καθώς και των άλλων εκκλησιαστικών επίπλων (Δεσποτικός Θρόνος, Προσκυνητάρι, Άμβωνας), πραγματοποιήθηκε από τον Ιωάννη Καραναστάση, τον επονομαζόμενο από το επάγγελμά του: «Ζωγράφο», με Ηπειρώτες ξυλογλύπτες, τους φημισμένους Ταλιαδόρους που αποτελούσαν το συνεργείο του. Οι σκαλιστάδες αυτοί ονομάστηκαν Ταλιαδόροι από τον ξακουστό πρωτομάστορα Μάρκο Ταλιαδόρο, που καταγόταν από το Ζαγόρι και ασχολήθηκε αποκλειστικά με την κατασκευή των τέμπλων.
Όλα τα ξυλόγλυπτα μέρη του τέμπλου κατασκευάστηκαν και συναρμολογήθηκαν επί τόπου στον προηγούμενο ναό στο Κλεισόρεμα στην Μπζιάκα. Το σφενταμίσιο ξύλο προήλθε από το ζερβό μέρος του Κακόπλαγου. Το κόψιμο έγινε το χειμώνα, προτού οι χυμοί ανέβουν από τις ρίζες, για να μη σκεβρώνει με τον καιρό. Τα ξύλα - τουμπρούκια μεταφέρθηκαν ακατέργαστα με ζώα κοντά στο ναό, όπου τα χρησιμοποίησαν εύκολα οι ξυλογλύπτες, αφού και άνεση χώρου είχαν αλλά και υπήρχε η αμεσότερη επικοινωνία του έργου με τον ίδιο το ναό. Οι εργασίες κατασκευής του, όπως προαναφέρθηκε, κράτησαν γύρω στα δυο χρόνια, αφού το έργο σχεδιάστηκε και εκτελέστηκε εξαρχής για το συγκεκριμένο ναό.
Στο συνεργείο των σκαλιστάδων πρωτοστάτησε ο αρχιμάστορας που φιλοτέχνησε τα σχέδια, σκάλισε τα δυσκολότερα μέρη του και καθοδήγησε τη δουλειά των άλλων. Στη συνέχεια ο Ιωάννης «Ζωγράφος» επιχρύσωσε και επιχρωμάτισε ολόκληρο το τέμπλο και αγιογράφησε τις φορητές εικόνες, οι οποίες στη συνέχεια προσαρμόστηκαν στη θέση τους.
Το χρωματιστό τέμπλο του Αγίου Νικολάου μπορεί να μην αξιολογείται ως αριστουργηματικό, αναδίδει όμως στον προσεχτικό παρατηρητή τη μαγεία της ξυλογλυπτικής τέχνης και το μυστικό και ζωογόνο παλμό της θρησκευτικής έκστασης.
Οι συνθέσεις προέρχονται από το φυτικό και ζωικό βασίλειο και πλέκονται με το παγανιστικό πνεύμα που το εκπροσωπούν κυρίως οι φτερωτοί δράκοντες. Πυκνός εξάλλου είναι και ο συμβολισμός των σχεδίων και η σύνδεσή τους με την ορθόδοξη λαϊκή λατρεία.
Η συνολική εικόνα δημιουργεί μια ατμόσφαιρα αρμονίας του κόσμου, όπου θεός και άγιοι, ζώα και λουλούδια, διακοσμητικά σχήματα από καρπούς και φύλλα, αποτελούν μια ταιριαστή ενότητα της ζωής. Κάτω από κάθε φυτικό σύμπλεγμα ή παράσταση ερπετού, ζώου ή πτηνού κρύβεται ή προβάλλεται μια θρησκευτική αλήθεια.
Οι ανάγλυφες παραστάσεις προεξέχουν με θαυμαστή πλαστικότητα και τόλμη, συμβολίζοντας το ανθρώπινο σώμα. Έτσι ο τεχνίτης τονίζει τη σάρκα που κρύβει και εκπορεύει την αμαρτία και το θάνατο ή που δεσμεύει τυραννικά την ανθρώπινη ψυχή στα εγκόσμια, δηλαδή στα ασήμαντα και μάταια.
Επομένως, οι σκαλιστάδες πάσχιζαν πάνω στο άψυχο ξύλο των δέντρων να μας αποκαλύψουν έναν κόσμο εσωτερικό. Ο λαϊκός τεχνίτης ενεργεί με θρησκευτικό δέος και ταυτόχρονα οπτική ελευθερία. Ανασαίνει το παρελθόν μέσα από την παράδοση, λαμβάνοντας όμως υπόψη και τη πραγματικότητα της εποχής του.
Αφάνταστος πλούτος μορφών, έντονη αναγλυφικότητα και θαυμαστή οργάνωση του συνόλου χαρακτηρίζουν το τέμπλο του Αγίου Νικολάου. Τα εκλεκτότερα σκαλιστά μέρη επιχρυσώθηκαν χωρίς φειδώ. Όπως τονίστηκε μπορεί το συνολικό έργο να μην εμφανίζει άψογο σκάλισμα, όμως οι κάτοικοι έδωσαν εντολή στον αγιογράφο να το επιχρυσώσει γενναιόδωρα, δίχως να λογαριάσουν το κόστος μπροστά στο επιθυμητό αποτέλεσμα.
Η επιχρύσωση είναι μια εξειδικευμένη λεπτή τεχνική εργασία. Τα σκαλισμένη μέρη πρέπει να είναι άψογα γυαλισμένα για να δεχτούν ομαλά τα λεπτεπίλεπτα φύλλα χρυσού που επικολλώνται με περίσσια μαεστρία και δεξιοτεχνία. Ο χρυσός αυτός παραμένει αναλλοίωτος στο χρόνο και χαρίζει την αρχοντιά και επιβλητικότητα που αρμόζει σ’ ένα έργο ανθρώπινο, αφιερωμένο με αγάπη και σεβασμό στον οίκο του θεού. Τα υπόλοιπα μέρη επιχρωματώθηκαν από τον καλλιτέχνη Ιωάννη «Ζωγράφο» με ανεξίτηλα ζωηρότατα χρώματα. Κυρίαρχη θέση καταλαμβάνει το ουράνιο μπλε-θαλασσί-λουλακί, το αρχοντικό βυσσινί και το αγνό λευκό.
Το εικονοστάσι περιλαμβάνει φορητές ξύλινες αγιογραφίες, ιστορημένες με την παραδοσιακή βυζαντινή τεχνοτροπία, όπου όμως ο καλλιτέχνης προβάλλει και τα προσωπικά λαϊκά του στοιχεία.
Για χρώματα ο αγιογράφος χρησιμοποίησε την παραδοσιακή αυγοτέμπερα, χρώματα δηλαδή γήινα αγιογραφίας σε σκόνη, διαλυμένα σε κρόκο αυγού, σε ξίδι και νερό. Η αυγοτέμπερα έχει το πλεονέκτημα να σμαλτώνει χάρη στην ύπαρξη του αυγού και να παραμένει αναλλοίωτη στη φθορά του χρόνου.
Ο αγιογράφος Ιωάννης «Ζωγράφος» δυστυχώς είχε άδοξο τέλος. Αφού ολοκλήρωσε το τέμπλο του Αγίου Νικολάου και έλαβε την αμοιβή του, κατευθύνθηκε προς το χωριό Φτέρη για να διαπραγματευτεί τη κατασκευή του τέμπλου της εκεί τοπικής εκκλησίας. Όμως προσπαθώντας να διαβεί τον πλημμυρισμένο Σπερχειό από μια πρόχειρη περαταριά στη θέση της «Γιαννάκαινας», γλίστρησε και πνίγηκε στα αγριεμένα νερά του ποταμού. Η αγιογράφιση του τέμπλου Αγίου Νικολάου είναι το τελευταίο έργο του και γι΄ αυτό έχει ιδιαίτερη συναισθηματική αξία.
Η συνολική ατένιση του αναφερόμενου ξυλόγλυπτου τέμπλου απόπνέει μια ηρεμία και γαλήνη με τους ταιριαστούς χρωματισμούς και τα φυτικά και ζωικά μοτίβα, συμβολικού πάντα περιεχομένου.
Μολονότι το τέμπλο αυτό είναι έργο πνοής δε γνωρίζουμε τα ονόματα των ξυλογλυπτών, επειδή τότε θρησκευτικές και κοινωνικές αντιλήψεις εμπόδιζαν την προβολή των καλλιτεχνών. Έτσι πουθενά δεν χάραξαν τα ονόματά τους, ούτε καν την ημερομηνία κατασκευής του έργου. Οι ανώνυμοι εκείνοι λαϊκοί τεχνίτες δούλεψαν με επιμονή, μεράκι και στόχαση λαϊκής ευσέβειας. Μας χάρισαν ένα θαυμάσιο ξυλογλυπτικό διάκοσμο με συμβολικές παραστάσεις, που δένονται αρμονικά με τη θεολογική διάσταση της εκκλησίας μας.
Είναι μια τέχνη ανθρώπινη και ταυτόχρονα λειτουργική. Πάνω απ’ όλα όμως πρόκειται για μια τέχνη απέριττη και λεπτή που σκορπά λαϊκή ευωδιά και χάρη στους ευλαβικούς προσκυνητές.
Υπέρθυρο βοηθητικής Πύλης.
Η ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΟΥ ΤΕΜΠΛΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ
Η θεματική διάρθρωση του τέμπλου Αγίου Νικολάου ακολουθεί αναλυτικά την παρακάτω σειρά:
α. Βάση: Είναι απλοϊκή, δίχως σκαλίσματα , χρωματισμένη με θαλασσί και βυσσινί χρώματα και επισυνάπτεται στο θωράκιο.
β. Ποδιά – Θωράκιο: Είναι ορθογώνια ζωγραφισμένα πλαίσια με ξύλινη κορνίζα, διαστάσεων 50Χ70 εκ.. Φέρουν δύο παραστάσεις εναλλάξ. Το ένα θωράκιο εμφανίζει φυτικό μοτίβο, όπου το κύριο άνθος περιβάλλεται από βυσσινί κύκλο και πλαισιώνεται από παρόμοια ανθισμένα κλαδιά. Τα χρώματα που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης είναι το πράσινο, το λευκό και το βυσσινί σε γαλάζιο-λουλακί φόντο. Το άλλο παριστάνει τη φτερωτή κεφαλή αγγέλου με επίχρυσο φωτοστέφανο, μέσα σε ρομβοειδές φόντο. Τα θωράκια χωρίζονται μεταξύ τους με ξυλόγλυπτους κιονίσκους.
γ. Σταφυλή: Πρόκειται για διακόσμηση μεταξύ των θωρακίων και του κάτω κετεμπέ. Εδώ συνήθως είναι μια κυματοειδής λοξή λουρίδα, απαλού κίτρινου χρώματος με θαλασσί μπορντούρα.
δ. Κάτω Κεταμπές: Είναι μια απλοϊκή γαλάζια λουρίδα που πλαισιώνει στο κάτω μέρος της Δεσποτικές εικόνες. Ο πάνω κεταμπές απουσιάζει εντελώς, αφού οι Δεσποτικές εικόνες ενσωματώνονται κατευθείαν πάνω στο κεμέρι.
ε. Δεσποτικές εικόνες: Οι Δεσποτικές εικόνες εντυπωσιάζουν με το μέγεθος και την τεχνοτροπία τους(50Χ80 εκ.). Χωρίζονται μεταξύ τους με υπέροχους λεπτεπίλεπτους επιχρυσωμένους και επιχρωματισμένους στύλους. Είναι οκτώ συνολικά, τέσσερις για κάθε πλευρά της Ωραίας Πύλης.
Η σειρά που είναι τοποθετημένες έχει ως εξής: Δεξιά όπως βλέπουμε το ιερό τέμπλο βρίσκεται ο ΙΣ ΧΡ (Ο ΣΩΤΗΡ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ), ο Χριστός με την κεφαλή του Ιωάννη του Πρόδρομου, ο Άγιος Αθανάσιος και ο Άγιος Δημήτριος. Αριστερά όπως βλέπουμε το τέμπλο: Η Παναγία, ο πολιούχος Άγιος Νικόλαος, ο Άγιος Σεραφείμ και ο Άγιος Γεώργιος.
Ακολουθεί αναλυτική παρουσίαση κάθε εικόνας.
Ο αποκεφαλισμός του Ιωάννη του Προδρόμου
Ο πολιούχος Άγιος Νικόλαος
στ. Κεμέρι: Είναι ζώνη με ημικυκλικές αψίδες. Υπάρχουν τριών ειδών. Η μία και μοναδική αψίδα στο είδος κοσμεί την Ωραία Πύλη, η δεύτερη και μοναδική επίσης κοσμεί την εικόνα του πολιούχου Αγίου Νικολάου για να ξεχωρίζει και οι υπόλοιπες έχουν πανομοιότυπο σκάλισμα και στολίζουν τις άλλες Δεσποτικές εικόνες.
Η αψίδα της Ωραίας Πύλης
Η αψίδα της Ωραίας Πύλης είναι η ομορφότερη. Το σκάλισμα είναι σίγουρο βαθύ, διαμπερές. Στο κέντρο έχει ζωγραφισμένο το Χριστό στη σινδόνα μέσα σε κυκλικό πλαίσιο. Δυο μεγαλοπρεπείς, σκαλιστοί, αντικριστοί δράκοι με γυριστές ουρές και ανοιχτά στόματα πλαισιώνουν το όλο έργο. Στην κορυφή κυριαρχεί ο σκαλιστός σταυρός και στο κάτω μέρος φέρει τρίφυλλο φυτικό διάκοσμο. Όλο το σκάλισμα είναι επιχρυσωμένο και διατηρεί ατόφια τη λάμψη και αίγλη του διαχρονικού χρυσού.
Η αψίδα του Αγίου Νικολάου φέρει ολόγλυφο επίχρυσο δικέφαλο αετό, το ισχυρό σύμβολο της βυζαντινής αυτοκρατορίας, με ανοιχτές τις φτερούγες του. Στο κέντρο του σώματός του φέρει σκαλισμένο ροδανθό, χρωματισμένο με γαλάζιο και βυσσινί χρώματα. Το όλο σκάλισμα συμπληρώνεται με φυτικό διάκοσμο. Αριστερά και δεξιά τυλίγονται δυο φυτικοί έλικες με λουλακί χρωματισμό.
Οι υπόλοιπες ημικυκλικές αψίδες στολίζονται με χρυσές φυτικές συνθέσεις, όπου στο κέντρο εντυπωσιάζει ο ροδανθός τον οποίο αγκαλιάζουν δυο φυτικοί ελικοειδής σχηματισμοί, επικαλυμμένοι με απαλό λουλακί χρωματισμό.
Η αψίδα του Αγίου Νικολάου
Αψίδες σαν την παραπάνω κοσμούν τις υπόλοιπες Δεσποτικές εικόνες
ζ. Πεσσοί: Είναι σκαλισμένοι στύλοι που χωρίζουν κάθετα τις ζώνες που φέρουν τις Δεσποτικές εικόνες καθώς και τα θωράκια. Οι στύλοι που χωρίζουν τις Δεσποτικές εικόνες είναι οι εντυπωσιακότεροι. Φαντάζουν λεπτεπίλεπτοι και φέρουν ολοσκάλιστη παράσταση αναρριχητικού φυτού. Τα φύλλα είναι επίχρυσα και ο βλαστός επιχρωματισμένος με βυσσινή απόχρωση. Το γαλάζιο φόντο τονίζει απόλυτα τα φυτικά σκαλίσματα.
Στην κορυφή οι πεσσοί φέρουν για κιονόκρανο από ένα ξυλόγλυπτο ολόχρυσο αετό με αναδιπλωμένες τις φτερούγες. Οι βάσεις τους που στηρίζονται στους πεσσούς των θωρακίων έχουν αυγοειδές σχήμα με στρωτό σκάλισμα.
Οι πεσσοί που χωρίζουν τα θωράκια είναι δύο ειδών. Ο ένας φέρει κυματοειδή διάκοσμο αναρριχόμενου φυτού με πρασινωπά φύλλα και βυσσινί κλαδιά – έλικες. Ο άλλος φέρει επιφανειακό φυλλοφόρο σκάλισμα, διακοσμημένο με συνεχόμενο ρομβοειδές πλαίσιο, σε χρυσοπράσινες αποχρώσεις.
η. Περιστερά: Είναι τα τριγωνικά πλαίσια που απομένουν από την ημικυκλική αψίδα στο κεμέρι. Συνήθως είναι κι αυτά σκαλιστά. Εδώ όμως είναι ζωγραφισμένα με γαλάζιο - λουλακί αποχρώσεις που τονίζουν την σκαλισμένη παράσταση της αψίδας.
θ. Βημόθυρα: Τα πρωτότυπα ξυλόγλυπτα βημόθυρα, τόσο της κεντρικής Ωραίας Πύλης όσο και των δύο βοηθητικών Πυλών, όπως γνωρίζουν όλοι σχεδόν οι Αγιωργίτες χάθηκαν στη δεκαετία του ’70 και από τότε αγνοείται η τύχη τους. Μπορούμε όμως να συμπεράνουμε από τη δομή των υπέρθυρων ότι, δίχως άλλο, θα ήταν τα τελειότερα δείγματα της ξυλογλυπτικής τέχνης των σκαλιστάδων του τέμπλου.
Ασφαλώς η απουσία τους δημιουργεί λύπη, μελαγχολία, αγανάκτηση και άσχημους συνειρμούς σε κάθε σκεπτόμενο προσκυνητή επειδή αφαιρεί οπωσδήποτε τη συνολική οπτική ομορφιά και χάρη του τέμπλου.
Σήμερα τη θέση του κεντρικού βημόθυρου καλύπτει η ολόσωμη εικόνα του Αρχιερέα ΙΣ – ΧΡ και φέρει τον υπότιτλο «ΑΡΤΟΣ ΖΩΗΣ».
Τις βοηθητικές πύλες κοσμούν οι αρχάγγελοι: 1.Γαβριήλ (δεξιά) που με τον κρίνο στα χέρια θυμίζει την χαρμόσυνη είδηση που ανήγγειλε στην Παναγία για τη σύλληψη του θεανθρώπου και 2. Μιχαήλ (αριστερά) κρατώντας την πύρινη ρομφαία, θέλοντας να υπενθυμίσει στους πιστούς το «Άβατον» του Ιερού Βήματος.
Η Ωραία Πύλη του Ιερού Βήματος
ι. Υπέρθυρα: Το υπέρθυρο της Ωραίας Πύλης είναι σκαλιστή αψίδα που απολήγει σε τρία ημικύκλια. Το σκάλισμα είναι βαθύ, διαμπερές και παριστάνει ελικοειδή χρυσοπράσινα φυτά. Τα τρία ημικύκλια φέρουν διάτρητη από κύκλους κορνίζα.
Υπέρθυρο της Ωραίας Πύλης
Τα υπέρθυρα των βοηθητικών Πυλών έχουν τον ίδιο σχηματισμό. Είναι μικρότερα σε μέγεθος και η παράστασή τους προέρχεται και αυτή από το φυτικό κόσμο. Κυριαρχούν οι δυο ροδανθοί που εκτός από χρυσά φέρουν και γαλάζια ροδοπέταλα. Απολήγουν στη διάτρητη από κύκλους κορνίζα.
κ. «Ρίζα Ιεσσαί»: Είναι η εντυπωσιακότερη ζώνη του τέμπλου. Σε επιφανειακό σκάλισμα εμφανίζεται η κυματοειδής άμπελος, απ’ όπου κανονικά «ξεφυτρώνει» το γενεαλογικό δέντρο του Χριστού. Εδώ όμως υπάρχει μια ιδιαιτερότητα. Στα μικρογραφικά κυκλικά πλαίσια, αντί να αγιογραφηθεί σύμφωνα με το τυπικό το γενεαλογικό δέντρο του Χριστού, αγιογραφήθηκαν άγγελοι με ανοιχτά φτερά, που όμως προσδίδουν μια ξεχωριστή χάρη και ομορφιά.
Τα κλαδιά της αμπέλου φέρουν σκαλιστά φύλλα, άνθη, σταφυλές και σε μερικά τμήματα πτηνά τ’ ουρανού που ραμφίζουν τις ρόγες των σταφυλιών.
«Ρίζα Ιεσσαί», η κυματοειδής άμπελος με παράσταση αγγέλου
λ. Δωδεκάορτο: Είναι η ζώνη που εμφανίζει διάφορες σκηνές από τη ζωή του Χριστού, δίχως ν’ ακολουθεί κάποια συγκεκριμένη σειρά. Δεν απαιτείται εξάλλου. Οι φορητές αυτές εικόνες είναι συνολικά είκοσι μία (21) και χωρίζονται μεταξύ τους με θαυμάσιους, λεπτοκαμωμένους, σκαλιστούς, επίχρυσους κολωνίσκους. Η κεφαλή και η βάση έχουν ιδιαίτερα σκαλίσματα για να ξεχωρίζουν. Το πλαίσιο όπου είναι τοποθετημένες οι εικόνες αυτές επιχρωματίστηκε γαλάζιο-λουλακί και φέρει πάνω-κάτω φυτόσχημη διακόσμηση με κίτρινα-λευκά άνθη και σκουροπράσινα φύλλα.
ν. Η Στέψη: Αναμφίβολα είναι το ομορφότερο και το εντυπωσιακότερο τμήμα του τέμπλου. Περιλαμβάνει την επίστεψη των λυπηρών. Αποτελείται από μια υπέροχη διάτρητη κορνίζα με δράκοντες, στολισμένη με ολόσωμα περιστέρια. Στο ψηλότερο σημείο υπερίπταται ο σκαλιστός σταυρός με την παράσταση του Εσταυρωμένου. Τα άκρα του σταυρού είναι διαμορφωμένα σε τρίλοβα δισκάρια, όπου υπάρχουν παραστάσεις των Ευαγγελιστών. Στις άκρες του Σταυρού υπάρχουν θυσανόμορφα φυτικά κοσμήματα, ενώ τις κεραίες του σταυρού περιθέουν φυτικά διακοσμητικά. Τα λυπηρά είναι δυο σκαλιστά εξαπτέρυγα που πλαισιώνουν το σταυρό εκατέρωθεν. Φέρουν την παράσταση της Θεοτόκου και του Ιωάννη του Θεολόγου. Λέγονται λυπηρά, από τον αβάσταχτο πόνο που νοιώθουν αντικρίζοντας τον Εσταυρωμένο. Στηρίζονται στις άκρες των δυο αντικριστών δράκων, που βρίσκονται στη βάση του σταυρού.
Το φίδι-δράκος έχει αρχαιοελληνική παράδοση στη λαϊκή λατρεία. Η μεταφορά του σαν διακοσμητικού μοτίβου και συμβόλου στη λαϊκή μας τέχνη, αποτελεί συνδετικό κρίκο με το Βυζάντιο και την ελληνική αρχαιότητα. Γενικά ο δράκοντας υποδηλώνει τον Άδη ή το πνεύμα του κακού που καταπάτησε ο Χριστός.
Ανάμεσα στους δράκοντες, στα πόδια του Χριστού, υπάρχει ζωγραφιστός ένας κύκλος με το κρανίο του Αδάμ και δυο κόκαλα - αρίδες απ΄ τα πόδια του. Το κρανίο του Αδάμ είναι συνηθισμένο συμβολικό θέμα στη μεταβυζαντινή τέχνη. Τοποθετείται στα πόδια του Εσταυρωμένου για να ποτίζεται από το θείο αίμα και συμβολίζει την απολύτρωση που φέρνει το αίμα του Χριστού στους από αιώνων νεκρούς.
Η Στέψη με τον Εσταυρωμένο, τα Λυπηρά και του δράκοντες
ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ
Αγαπητέ αναγνώστη τώρα που διάβασες αυτή τη μελέτη…
… Ίσως ικανοποιήθηκε λιγάκι το καλαισθητικό σου συναίσθημα!
… Ίσως ενισχύθηκε κατά τι η θρησκευτική σου πίστη!
… Ίσως συμπάθησες περισσότερο τη λαϊκή μας τέχνη και παράδοση!
… Ίσως εκτίμησες παραπάνω τα πολιτιστικά στοιχεία των προπατόρων μας!
… Ίσως όταν επισκεφθείς και προσκυνήσεις ξανά τον Ι. Ναό του Αγίου Νικολάου Ζιώψης να παρατηρήσεις με άλλη «ματιά» το ξυλόγλυπτο τέμπλο και την αγιογράφηση!
… Ίσως σου γεννήθηκε η σκέψη ότι το ξυλόγλυπτο αυτό τέμπλο είναι ένας πολιτιστικός και συναισθηματικός θησαυρός!
… Ίσως σκέφτηκες ότι οφείλουμε όλοι μας να το συντηρήσουμε από τη φθοροποιό επίδραση του πανδαμάτορα χρόνου και να το παραδώσουμε ατόφιο και βαρύτιμο κειμήλιο στις επερχόμενες γενιές για να μην αποκοπούν εντελώς από τις πατρογονικές τους ρίζες!
… Αν συνέβη ένα από τα παραπάνω, αυτό θα είναι για μένα η μέγιστη ηθική ικανοποίησή μου και η ανταμοιβή των κόπων μου για την ολοκλήρωση αυτού του μελετήματος.
Ένα μεγάλο ευχαριστώ από καρδιάς φίλε αναγνώστη για το ενδιαφέρον σου!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- «Άγιος Γεώργιος – Ιστορία, λαογραφία», Ν. Αντωνόπουλος
- «Ξορκισμός στη λήθη», Τάκης Ευθυμίου
- «Στα χνάρια της γενέτειρας Ζιώψης», Τάκης Ευθυμίου
- «Νεοελληνική λαϊκή τέχνη», Δ. Σταμέλος
- «Ένα άγνωστο λαϊκό ξυλόγλυπτο τέμπλο στο Ροβολιάρη Φθ/δας», Θεοχ. Προβατάκης, εισήγηση στο Α’ Συνέδριο Φθιωτικών ερευνών, Λουτρά Υπάτης
- «Η λαϊκή τέχνη του Πηλίου», Κίτσου Μακρή
ΠΡΟΦΟΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Τόλιας Σπ. Αναστάσιος +
- Αντωνόπουλος Δ. Ηλίας +
- Τόλιας Ηλ. Χρήστος
- Γόνης Κ. Βασίλης +
- Γόνης Β. Ιωάννης
- Γόνης Κ. Ταξιάρχης
- Καποπτέλης Φ. Γεώργιος
- Υφαντής Β. Δημήτριος
ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΡΙΟ
Ευχαριστώ θερμά τον αιδεσιμότατο ιερέα του χωριού μας κ. Τσιλιμάγκο Γεώργιο για τη διευκόλυνση που μου παρείχε στην πραγματοποίηση αυτού του μελετήματος καθώς και το Ριτσώνη Ε. Βασίλη για τη βοήθειά του στη λήψη των φωτογραφιών.
................................................................................................................
ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ
................................................................................................................
ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ
Για τη θρησκευτική, ιστορική,
λαογραφική & συναισθηματική αξία του Ξυλόγλυπτου Τέμπλου Αγίου Νικολάου
Ζιώψης, θα μου επιτρέψετε να δημοσιεύσω απόσπασμα επιστολής του Σεβασμιωτάτου
Μητροπολίτη της Ιεράς ημών Μητροπόλεως Φθιώτιδος, που έχει ως εξής:
.............................................................................................................
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου