Το αλέτρι στο Μουσείο Δικάστρου

To  Αλέτρι στο Μουσείο Δικάστρου

      Του Λεωνίδα Ιωάννου Καρφή

                   Αντιστρατήγου ε.α.           

       Ο δωρητής, η δωρεά

       Ένα έκθεμα, στο Μουσείο Δικάστρου, με την ονομασία Αλέτρι Δικάστρου,  προέρχεται από  δωρεά τουΑνδρέα Καλότυχου. Είναι ένα παραδοσιακό, γεωργικό εργαλείο, που χρησιμοποιούσε ο δωρητής για το όργωμα των χωραφιών του. Η επίσημη ονομασία του είναι Άροτρο.  Η λέξη ετυμολογείται  από το ρήμα  «αροτριώ», που  σημαίνει οργώνω,  ζευγαρίζω, καλλιεργώ. 

Το Αλέτρι  στο Μουσείο Δικάστρου

(δωρεά Ανδρέα Καλότυχου)

       Με την ευκαιρία, θα αναφέρω μερικά  στοιχεία  από την   ελληνική ιστορία,  τη  μυθολογία και την ιστορία περιοχής Τυμφρηστού, όπου και το Δίκαστρο,  για το Αλέτρι, το οποίο χρησιμοποιούσαν οι προγονοί μας,  επί χιλιετίες, για την καλλιέργεια της γης και  την παραγωγή σιταριού, του βασικότερου γεωργικού αγαθού,  για την ζωή του ανθρώπου (το ζήν επ’ αρότρω).

Το Αλέτρι στην ιστορία και  μυθολογία

Η «Γεωργική Επανάσταση»

         Το Αλέτρι είναι  το πιο παλιό και το πιο απλό γεωργικό εργαλείο  και το χρησιμοποίησαν πρώτοι  οι προ-Έλληνες Πελασγοί για το όργωμα της γης. Η κατασκευή και η χρήση του άρχισε από την Νέο-λιθική εποχή, περίπου την 4^η π.χ. χιλιετία, που  ίσχυσε το  Νεολιθικό Τρίπτυχο  «μόνιμη Οίκηση, Γεωργία, Κτηνοτροφία». Μέχρι τότε οι Πελασγοί δεν καλλιεργούσαν τη γη,  ζούσαν με το κυνήγι και τη συλλογή  καρπών.

      Από την εποχή αυτή, η οποία ονομάστηκε  «Γεωργική Επανάσταση», οι Πελασγοί  άρχισαν να κατοικούν  μόνιμα  σε ένα τόπο και να καλλιεργούν τη Γη. Στην αρχή έσκαβαν (ανέσκαπταν την γήν) με μυτερά ξύλα (αιχμηράν αγκυλοειδή ράβδον,  ήν έσερναν γυναίκες ή δούλοι) και  έσπερναν. Η συγκομιδή  όμως ήταν ελάχιστη και η ανάγκη εργαλείων  για  περισσότερη σπορά ήταν επιτακτική.

Αιχμηρό αγκυλωτό Αλέτρι (Νεολιθική εποχή)

       Την 3^ηπ.χ, χιλιετία  οι προ-Έλληνες Πελασγοί   κατασκεύασαν το  πρώτο  Αλέτρι και άρχισαν να καλλιεργούν με Αλέτρι, που έσερναν βόδια (εζευγμένοι Βόες). Η  χρήση των βοδιών στην καλλιέργεια χαρακτηρίστηκε  ως πρόοδος  ανυπολόγιστης σπουδαιότητας. Στην ασπίδα του Αχιλλέα, το υπέρλαμπρο έργο τέχνης, που κατασκεύασε ο θεός Ήφαιστος, εικονίζονται γεωργοί να  οργώνουν με αλέτρι και βόδια (πολλοί δ΄αροτήρεςζεύγεαδινεύουσι).

Η Δήμητρα και ο Τριπτόλεμος

       Μητέρα της Γής και της καλλιέργειας  ήταν η  Θεά Δήμητρα (γή+μητέρα). Ήταν  η  αρχαιότερη θεά των Ελλήνων,  η οποία πρώτη δίδαξε στον  Τριπτόλεμο, έναν ήρωα από την Ελευσίνα, το όργωμα της γης και την σπορά του σιταριού. Το πρώτο Σιτάρι έσπειρε η θεά Δήμητρα στο Θριάσιο πεδίο (Σίτον πρώτη Δημήτηρ  εν τω Θριασίωπεδίω).

      Στον Τριπτόλεμο ανέθεσε η θεά Δήμητρα να διδάξει σε όλους τους  ανθρώπους το όργωμα της γης και  την σπορά του σιταριού (μεταδούναι την τέχνην). Λέγεται,  ότι ο Τριπτόλεμος ήταν και ο πρώτος που ανακάλυψε, εφεύρε και κατασκεύασε, το πρώτο αλέτρι και  το πρώτο αλώνι  και έκανε  ευκολότερη την σπορά και μεγαλύτερη την σοδειά.

Η Οινότροπος Σπερμώ

        Ο Όμηρος στην Iλιάδα αναφέρει ότι, όταν ο στρατός των Ελλήνων στην Τροία αντιμετώπισε σοβαρό πρόβλημα σίτισης, ο  σοφός Παλαμήδης, γιός του Ναύπλιου, Βασιλιά του Ναυπλίου, ανέλαβε να εξασφαλίσει το  σιτάρι. Μετέβη στη νήσο Δήλο και έφερε στην Τροία τις Οινότροπες, που ήταν κόρες του Ανίου  ιερέα και βασιλιά της Δήλου και της Δωρίππης  και είχαν τα ονόματα Οινώ, Σπερμώ και Ελαίδα.

    Οι τρείς κόρες του Ανίου είχαν το χάρισμα από τον Θεό Διόνυσο, το χώμα που άγγιζαν  να το μετατρέπουν,  η πρώτη σε Κρασί, η  δεύτερη σε Σιτάρι  και η τρίτη σε Λάδι. Στην Τροία, η Οινότροπος Σπερμώ, πιάνοντας το χώμα και σπέρνοντας  τη γη με το Αλέτρι εξασφάλισε το Σιτάρι και έσωσε το στρατό των Ελλήνων  από  τον θανατηφόρο λιμό (πείνα).

Η περιγραφή του Ησιόδου

        Το Αλέτρι διαχρονικά, επί χιλιετίες, είχε  την ίδια περίπου  τεχνική κατασκευής. Η μεγαλύτερη αλλαγή έγινε τον 11^ο αιώνα π. Χ. στην  εποχή της ανακάλυψης του σιδήρου, όπου αντικαταστάθηκε το  ξύλινο  Υνί του Αλετριού, με σιδερένιο Υνί.  Ήταν η σημαντικότερη αλλαγή του Αλετριού.

      Την πρώτη περιγραφή του Αλετριού έκανε ο Ησίοδος, ποιητής του 8^ου αιώνα π.χ., από τη Βοιωτία, ο οποίος  περιέγραψε με λεπτομέρεια το Αλέτρι και είναι αυτός που έδωσε και τις ονομασίες στα μέρη του Αλετριού. Σύμφωνα με την περιγραφή,  οι ονομασίες και τα μέρη του Αλετριού  δεν άλλαξαν στους επόμενους αιώνες.

Ο  ήρωας Έχετλαίος ή Έχετλος

       Στην Αθήνα, οι Αθηναίοι τιμούσαν  ένα άγνωστο ήρωα, που εμφανίστηκε,  κατά τη μάχη του Μαραθώνα, το 490 π.χ.,  με στολή χωρικού, κρατώντας στα χέρια του μια   Αλετροπόδα,  μια λαβή Αλετριού, με την οποία χτυπούσε και εξόντωνε τους Πέρσες (πολλούς των βαρβάρων καταχρονεύσας αρότρω). Ο ήρωας μετά τη μάχη εξαφανίστηκε (μετά το έργον ήν αφανής) και έμεινε άγνωστος.

        Οι Αθηναίοι ρώτησαν το Μαντείο των Δελφών να μάθουν,  ποιος ήταν ο άγνωστος ήρωας και το Μαντείο απάντησε, πως έπρεπε να τιμούν τον ήρωα Έχετλαίο ή Έχετλο (Θεός δε εκέλευσεν τιμάν  Εχετλαίον ήρωα). Από ευγνωμοσύνη, οι Αθηναίοι όρισαν επίσημα τον Εχετλαίο ως ήρωα πολέμου και ονόμασαν προς τιμήν του το Αλέτρι Εχετλαίον ή Έχετλονάροτρον.

Ζευγμένα βόδια,  8^ος αιώνας π.  Χ.

(Μουσείο  αρχαίας Ολυμπίας)

         Οι  άροτοι εορτές και η Καρπαία

       Οι Αθηναίοι τελούσαν τρείς εορτές, τις τρείς Ιερές Αρότους, το Φθινόπωρο, την Άνοιξη και το Θέρος.  Την πρώτη γιορτή  τελούσαν «εν Σκίρω, εγγύς  των Αθηνών, εις ανάμνησιν της πρώτης εν Αττική γενομένης σποράς», την δεύτερη γιορτή  «εν Ραρίω πεδίω πλησίον της Ελευσίνας, ένθα υπήρχε και η άλως του Τριπτόλεμου», και την τρίτη γιορτή «εν Αθήναις,  εις αγρόν εγγύς της Ακροπόλεως, ήτις εκαλείτο Βοζύγιος άροτος, εις ανάμνησιν της πρώτης εις αγρόν γενομένης σποράς  υπο του ήρωος Βοζύγιου, όστις πρώτος έζευξεν βούς».

     Οι Αινιάνες της Υπάτης χόρευαν  «ίδιον χορόν», την  «Καρπαία», η οποία ήτο  χορός με Αλέτρι, που έμοιαζε με σύγκρουση, πάλη,  γεωργού και ληστή «χορός μιμητικής συγκρούσεως ζευγηλάτου  και ληστού, εν ρυθμώ και  αρότρω  και ότε κατίσχυε ο ζευγηλάτης εζεύγνυε τον ληστήν μετά των βοών, ότε  δε επεκράτει ο ληστής  συναπήγεν τον ζευγηλάτην μετά των βοών».

Η «παραβολή του σπορέως»

Στην χριστιανική θρησκεία ο  Θεός  παρομοιάζεται με «Σπορέα», με γεωργό που οργώνει τη γη με Αλέτρι και ο  Λόγος του Θεού, παρομοιάζεται  με «Σπόρο», που κρύβει  πολλές μυστικές δυνάμεις και φέρνει μέσα από το χώμα ζωή.  Στην «Παραβολή του Σπορέως», ο «σπόρος εστίν ο λόγος του Θεού», ο οποίος όταν πέσει στις καρδιές των ανθρώπων έχει τη δύναμη να επιτελεί μια εσωτερική μεταμόρφωση, που μεταγγίζει ζωή και θεία χάρη.

     Στην Εκκλησία, στη Θεία Κοινωνία, Θεοσύστατο Μυστήριο της Ορθοδοξίας,  το Ψωμί, ο Άρτος, που προέρχεται από το όργωμα της γής με Αλέτρι και τη σπορά του σιταριού,  μετουσιώνεται με το Άγιο Πνεύμα, που καταπέμπει ο Θεός, μέσα στο Άγιο Ποτήρι, σε  Τίμιο Σώμα Χριστού (κατάπεμψον, Κύριε, το Πνεύμα σου το Άγιον… και  ποίησον τον  εν τω ποτηρίω τούτω Άρτον Τίμιον Σώμα  Χριστού), με το οποίο και μεταλαμβάνουν οι Χριστιανοί. 

Το Αλέτρι στην ιστορία  περιοχής Τυμφρηστού

Η καλλιέργεια με αλέτρι και βόδια

Ιστορικά  στοιχεία,  που να επιμαρτυρούν την καλλιέργεια της γης με  αλέτρι και βόδια, στην περιοχήΤυμφρηστού, όπου και το Δίκαστρο, μέχρι τους Ομηρικούς  χρόνους δεν βρέθηκαν. Τα στοιχεία που εικονίζονται στην ασπίδα του Αχιλλέα,  επιμαρτυρούν ότι,  κατά τους Ομηρικούς τουλάχιστον χρόνους,  οι κάτοικοι στην  Εσχάτη Φθία (περιοχή Τυμφρηστού)  καλλιεργούσαν   με αλέτρι και βόδια.

Όργωμα με αλέτρι και βόδια

Ασπίδα του Αχιλλέα (11^ος αιώνας π.Χ.)

Η κύρια ενασχόληση  των κατοίκων της περιοχής Τυμφρηστού ήταν η κτηνοτροφία και ακολουθούσαν η  γεωργία και η άσκηση τεχνών, κυρίως της κτιστικής.  Τα χωράφια τους  τα  έσκαβαν  ή τα όργωναν κυρίως  με  αγκυλωτά  ξύλα που έσερναν άντρες και γυναίκες ή τα   καλλιεργούσαν  με αλέτρι και βόδια. 

Ηκαλλιέργεια  με αλέτρι και βόδια έλαβε διαστάσεις  μετά το 146 π.χ.  με την Ρωμαϊκή κατάκτηση της Ελλάδας. Οι Ρωμαίοι εγκατέστησαν στις διαβάσεις της οροσειράς της Πίνδου, όπου και η διάβαση Τυμφρηστού,  Οροφυλακές, για τον «έλεγχο των εκατέρωθεν χωρών και  ανάπτυξη της γεωργίας και κτηνοτροφίας». Έτσι, οι Ρωμαίοι Οροφύλακες, που εγκαταστάθηκαν στην διάβαση Τυμφρηστού, άρχισαν να οργώνουν και να σπέρνουν  με αλέτρι και βόδια, για περισσότερη  και καλλίτερη καλλιέργεια..

Με αλέτρι και βόδια καλλιεργούσαν τη γη και  κατά την βυζαντινή αυτοκρατορία.  Ο Δ. Αινιάν  στο βιβλίο του «Αναμνήσεις μιας εαρινής νυκτός εν Υπάτη»  αναφέρει:   «Οι κάτοικοι Τυμφρηστού  και των πέριξ κοινοτήτων  εσυνήθιζον να μεταβαίνουσι  εις την Κ/πολιν  και εκεί να εμπορεύωνται ή να μετέρχωνται τέχνας τινάς, εξ ών επορίζοντο τα προς το ζην και πολλάκις απέκτων σημαντικάς περιουσίας…). 

Η παραχώρηση και καλλιέργεια εθνικών γαιών

    Μετά την επανάσταση του 1821 και την ίδρυση του ελεύθερου και ανεξάρτητου Ελληνικού κράτους, άρχισε από το 1834 η παραχώρηση στους αγωνιστές του 1821 «εθνικών γαιών»(χωράφια), στις περιοχές των χωριών τους  «έναντι συντάξεων και άλλων ανταμοιβών,  για τις εκδουλεύσεις και  τους αγώνες τους υπέρ του έθνους,κατά την επανάσταση του 1821».

Οι αγωνιστές που έλαβαν εθνικές γαίες,  έπρεπε σύμφωνα με τους όρους της παραχώρησης, να  τις εκχερσώσουν και να τις  καλλιεργήσουν  μέχρι το  επόμενο   έτος, προκειμένου  να αποκτήσουν και το δικαίωμα  της κυριότητας, διαφορετικά ανακαλούνταν   ηπαραχώρηση. Σύμφωνα με τους όρους αυτούς, οι αγωνιστές  του 1821 που έλαβαν γαίες (εκτάσεις γης), ονομάστηκαν «Κτηματίες» και για να κατοχυρώσουν  την κυριότητα άρχισαν να εκχερσώνουν τη γη  τους, να αγοράζουν βόδια, να κατασκευάζουν αλέτρια  και να  οργώνουν και σπέρνουνμε αλέτρι  και βόδια.

          Από τους εκλογικούς καταλόγους των εθνικών εκλογών 1843 και 1865, που έγιναν στην Υπάτη και στο Μαυρίλο και από τους μαθητικούς καταλόγους του Γραμματοδοδασκαλείου Δικάστρου, προκύπτει  ότι το σύνολο σχεδόν των εκλογέων  ανδρών και των γονέων των μαθητών δήλωσαν ως κύριο και μοναδικό το επάγγελμα του κτηματία και  του γεωργού.

Μέχρι και τα μέσα του προηγούμενου αιώνα  το επάγγελμα του γεωργού,  ως κύριο ή επικουρικό,  ήταν  το επάγγελμα όλων των αρρένων κατοίκων. Τις τελευταίες δεκαετίες, λόγω της προόδου της τεχνολογίας, του εκσυγχρονισμού της γεωργίας και της αστικοποίησης των πληθυσμών, η καλλιέργεια με αλέτρι και βόδια έπαυσε οριστικά.      Σήμερα οι καλλιέργειες γίνονται μόνο στις καλλιεργήσιμες  περιοχές, κυρίως πεδινές και μόνο  με γεωργικά μηχανήματα(Τρακτέρ).    

Η κατασκευή και τα μέρη του Αλετριού

Το Αλέτρι στο Δίκαστρο  το κατασκεύαζαν οι ίδιοι οι γεωργοί και ήταν ξύλινο, εκτός από το Υνί, που ήταν σιδερένιο, γι΄  αυτό και ονομάζονταν και Ξυλάλετρο. Τα ξύλα που προτιμούσαν ήταν το Δέντρο (Δρυς), το Πουρνάρι, το Πλατάνι,  η Συκιά, η Φτελιά κ.ά. Ο Ησίοδος αναφέρει, ότι καλύτερα είναι,  το Σταβάρι να γίνεται από ξύλο Πουρναριού, η Χειρολαβή από Φτελιά και η Αλετροπόδα από Δρυ, γιατί αυτά τα ξύλα  δεν τα πιάνει το σαράκι.

Το  Αλέτρι   αποτελούνταν  από  δέκα (10) μέρη, τα εξής:

         Το Σταβάρι (Ιστοβολέας), η Αλετροπόδα (Χειρολαβή ή Κουντούρι,), το Υνί,  η   Σπάθη (μαχαίρα), τα Φτερά, ο  Ζυγός,  οι Ζεύλες, τα Λουριά,  η Βουκέντρα  και   η  Ξύστρα.

Το όργωμα των χωραφιών

Το όργωμα και η σπορά των χωραφιών γίνονταν δύο  φορές το χρόνο. Το Φθινόπωρο, Οκτώβρη μήνα, όταν έσπερναν το σιτάρι και την άνοιξη, Μάρτιο μήνα, όταν έσπερναν το καλαμπόκι. Κάθε νοικοκύρης  είχε  δικό του ζευγάρι Βοδιών (αροτήρες Βόες) και  Αλέτρι  και έσπερνε τα χωράφια  του. Η σπορά γίνονταν με Αυλακιές  (αρότρω ανωρρήγνυον αύλακες). Ο νοικοκύρης κάθε  πρωί, πριν αρχίσει το όργωμα,  κοίταζε τον ουρανό κατά την ανατολή, έκανε το σταυρό του και ψιθύριζε το «Ευλογητός ο Θεός ημών..) για να είναι ευλογημένη και πλούσια η  σπορά του.

       Η σπορά του σιταριού,  τον Οκτώβρη,  είχε μεγάλη σπουδαιότητα για την συγκομιδή, για  το ψωμί  της οικογένειας,  το ψωμί της χρονιάς. Οι νοικοκυραίοι, όπως διηγούνται οι γεροντότεροι στο Δίκαστρο,  προέλεγαν και έλεγαν: «Οκτώβρης και δεν έσπειρες, στάρι  λίγο  θάχεις» και «Όποιος σπέρνει τον Οκτώβρη,  οκτώ σειρές δεμάτια έχει  στ΄ αλώνι»  και «Μη λυπάσαι το σπόρο στη σπορά».

Η ιστορική αξία του Αλετριού

Το Αλέτρι αναδεικνύει την γεωργική και ιστορική πορεία των προγόνων μας, στο Δίκαστρο.  Με την  έκθεσή του στο Μουσείο του Δικάστρου, απονέμουμε τιμή στους προγόνους μας, οι οποίοι, επί χιλιετίες, έσκαβαν, όργωναν και έσπερναν, με κόπο και μόχθο τη γη  μας  και πότιζαν, με ιδρώτα και αίμα  το χώμα της, για να εξασφαλίσουν ένα κομμάτι ψωμί,  το ψωμί της χρονιάς τους.

     Τιμούμε και τη μνήμη του Καλότυχου Ανδρέα,   ο οποίος διέσωσε και διέθεσε στο Μουσείο  το Αλέτρι της οικογένειάς του, καθώς  όπως έλεγε, κάποιοι από την Αθήνα, ζήτησαν επίμονα   να  αγοράσουν το Αλέτρι του, αλλά δεν το πώλησε και προτίμησε  να το παραδώσει  στο Μουσείο Δικάστρου, όπου και εκτίθεται.

Επιμέλεια-Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου