Ο θάνατος του Πατροκοσμά

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΚΟΣΜΑ

Του Παναγιώτης Δημάκη, υπεύθυνου ιστορικού αρχείου

Δήμου Αμφικλείας-Ελατείας

Φωτο 1. Δείγμα γραφής του Ονούφρι ο λεγόμενος "κόκκινος" ζωγράφος Ονούφριος Νεοκαστρίτης, από το Νεόκαστρο Ελμπασάν, Μπεράτι σήμερα της Αλβανίας, για τα θαυμαστά πορφυρά του χρώματα, μάς κατέλιπεν αυτή τήν καταπληκτική σύνθεση τής σκηνής τής Βαπτίσεως, με τον χορό των Αγγέλων, πού σεβίζουν δεξιά, τον Ιωάννη Πρόδρομο αριστερά, επί τής εξέδρας, τον Κύριον ιστάμενον είς το μέσον τού ρεύματος τού ποταμού, να δέχεται εξ ουρανού, το Άγιον Πνεύμα εν είδει περιστεράς, μέσα σ ένα τοπίο ονειρικό, πλασμένο με χρυσό και ερυθρό χρώμα, ενώ εντός τής κοίτης πλέουν παράξενα υδρόβια πλάσματα, περίεργα, πού δεν ανήκουν στα ποτάμια είδη. Σχηματοποιημένα ύδατα, ώς ζώντα ωοειδή σφαιρίδια, με ερυθρά πάλλονται στίγματα, πού φαίνονται να κινούνται. Πρόκειται για εμπνευσμένη σύνθεση, ενός μεγάλου καλλιτέχνη, πού καλεί τον θεατή σε συνομιλία αινιττόμενος θεολογικά θέματα και μένω εδώ, αφού με υπερβαίνουν. Σημ. η εικόνα αυτή (Ιδιωτική συλλογή) έχει αναρτηθεί παλαιότερα από τον φίλτατο Θ. Μεταλληνό, τον οποίον ευχαριστώ για την συνδρομή.

Ο αγαπημένος Άγιος τών αγροτοποιμένων, τών ορεσιβίων κατοίκων, τών απροσίτων βραχόπυργων τής Πίνδου, τών Μακεδονικών και Ηπειρωτικών ορέων, ο νεομάρτυς Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, 1714-1774, γεννήθηκε στο Μεγάλο Δένδρο Αιτωλίας, από γονείς χωρικούς, πού συμπλήρωναν το πενιχρό τούς εισόδημα, ώς υφαντήδες, τις μακρές χειμωνιάτικες ώρες, και, ο Κοσμάς, από μικρός έζησε, τήν στερημένη πικρή τους ζωή, και όπως περιγράφει, ο άλλος μεγάλος τού Γένους διδάσκαλος, ο Ρήγας Φεραίος... σπηλιαίς να κατοικούμε... στες Ράχες στα βουνά… σαν άγρια θεριά.... και όλοι χωρίς εξαίρεση έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα...τα μηνύματα τού Διαφωτισμού, ταξιδεύουν, φθάνουν αχνά και μακρινά και βρίσκουν, τον μικρό Κοσμά να μαθητεύει, στα Μοναστήρια τής Ναυπακτίας, στο Ελληνοσχολείο τών Βραγγιανών και κυρίως στήν Αθωνιάδα Σχολή, τού Αγίου Όρους, όπου με εξαίρετους διδασκάλους, τον Ευγένιο Βούλγαρη, Παναγιώτη Παλαμά κ.α. έλαβε καλή και βαθιά μόρφωση, παρέμεινε όμως, παντοτινά, ένας χωρικός τής υπαίθρου, αφοσιωμένος στο όραμά του, τήν επαναφορά τών αρχαίων χριστιανικών αρετών, τής αλληλεγγύης, τής αγάπης και τής ισότητας, πού είχαν θολώσει ήδη, και, κυρίως, τήν διάσωση τής γλώσσας και τής θρησκείας. Λιτοδίαιτος, ταπεινός αλλά φλογερός ρήτορας, καλούσε το ποίμνιο του, να ιδρύσει πρώτα σχολεία, άμεσα, να αποτάξει τα ασημικά και τα μεταξωτά, αυτά να γίνουν σχολειά και γράμματα, για όλους. Αυτό έθιγε τούς εμπόρους, πού άρχισαν να τον κατηγορούν ότι ζημιώνονται και το Τουρκικό κράτος χάνει φόρους, ώσπου κατάφεραν, τον Κούρτ-πασά τού Βερατίου*, να τον απαγχονίσει. Ο σπόρος πού έσπειρε όμως, στα βουνά και στούς κάμπους δεν χάθηκε, ακόμη τα βήματά του αντηχούν στα χωριά τής Ναυπακτίας, τής Ευρυτανίας, Καλλιδρόμης, Κερασόβου, Κέδρων, Λεοντίτου, Παλιοχορίγκοβου, Πρασιάς, Στεφανιάδας, τών οικισμών και ποιμενικών εγκαταστάσεων, τής Αργιθέας και τόσων άλλων, όπου έστηνε τον ξύλινο σταυρό και από το σκαμνί, εδίδασκε για μία δίκαιη κοινωνία, τα πλήθη, τις ομάδες τών ποιμένων, στα βοσκοτόπια τους, μιλώντας στήν γλώσσα τους και ξεκλειδώνοντας τις καρδιές των. Αυτός ήταν και ο λόγος, πού οι κάτοικοι τής Ηπειρωτικής Ελλάδος, τον ελάτρευσαν, με αφοσίωση έκτοτε και εξακολουθεί, να δημιουργεί, μέχρι σήμερα τούς θρύλους του, στούς τόπους, όπου έγραψε, με τα φωτεινά τού βήματα, σελίδες τής ζωής, τού αναγεννωμένου Νεοελληνισμού.

Σημείωσις. Το παρόν δεν αποτελεί, το Συναξάρι τού Αγίου, περί τού οποίου, πολλοί και αξιότεροι, έγραψαν, ούτε ο χώρος είναι κατάλληλος και αρμόζει. Σκοπό έχει να αναδείξει, τήν διασωθείσα, αυθεντική καταγραφή, τού ανωνύμου μοναχού χρονογράφου, περί τού θανάτου τού Πατρο--Κοσμά πού παρατίθεται. Είναι και ένα χρέος αυτό, προς τούς συμπατριώτες μας, πού συνοίκησαν τήν χώρα τής Ελάτειας και ζούν παραγωγικά και ειρηνικά μαζί μας.

  Η πόλις ΒΕΡΑΤΙΟN

* Το Βεράτιο δεν ήταν μία τυχαία επιλογή, τού εθνεγέρτη Κοσμά, αλλά σκόπευσε ο ίδιος εκεί, στον πυρήνα, μίας φοβερής και αδυσώπητης, κρυφής και φανερής πάλης, το πνευματικό κέντρο, τής λεγόμενης μεγάλης Μουζακιάς, όπου ο εκάστοτε μητροπολίτης Βελεγράδων, εποίμαινε συμπαγή και ισχυρή ορθόδοξη χριστιανική ομάδα, υπό τον Τούρκο πασά. Μάλιστα παράλληλα, η θρησκευτική τέχνη, τα εργαστήρια, η Σχολή τού " Κόκκινου ζωγράφου " Ονούφριου Νεοκαστρίτη, δίνει ένα μέτρο τής ακμής και τής λάμψης τής πόλης, τών Βελεγράδων. Στήν μεγάλη και ασταθή αυτή Περιφέρεια, επέλεξε να διδάξει, γνωρίζοντας, ότι θα αντιμετώπιζε άνομα συμφέροντα, προσυλητισμών, εθνοτικών βλέψεων, εκμεταλλεύσεων, αιρέσεων και δογμάτων. Το συναρπαστικό χρονικό πού κατέγραψε ο άγνωστος μοναχός φώτο 2-3.

Φωτο 2.  Ανθίμου Αλεξούδη ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΤΑΙΣ ΙΕΡΑΙΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΙΣ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΒΕΡΑΤΙΟΥ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΒΕΛΕΓΡΑΔΩΝ ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΥΠΟ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΑΜΑΣΕΙΑΣ ΆΝΘΙΜΟΥ ΑΛΕΞΟΥΔΗ. Πρόκειται περί χαρτώου κώδικος περιέχοντος τήν ακολουθίαν τών κατ' Αύγουστον εορταζομένων Αγίων, τύποις Εν Βενετία 1772. Όπως συνήθιζαν οι μοναχοί τότε, λόγω ελλείψεως γραφικής ύλης, κυρίως χαρτιού, κατέγραφαν τα σημαντικότερα συμβάντα και γεγονότα, επί τού νώτου τών βιβλίων. Επί τού αριστερού πίνακος λοιπόν, ο χρονογράφος μοναχός, καθισμένος στο θρονί του, έγραψεν ...τώ 1777 Αυγούστου ημέρα Τρίτη ήλθεν είς ασκητής καλούμενος Κοσμάς ιερομόναχος και εδίδαξεν ημέρας τρείς εν Βερατίω. Τήν διδαχήν δε έβαλεν αναβαίνων επί σκαμνίου και εδίδαξεν όλον τον κόσμον και έκοψαν αι γυναίκες τα ασήμι και τα μεταξωτά φορέματα και μετά δεύτερον χρόνον πάλιν ήλθεν είς Μουζακιά και έφθασεν είς το χωρίον Κολικόνδασι και τον έπνιξαν με σκοινί και τον έρριψαν είς τον ποταμόν ( Άψο ) και τον έβγαλαν και τον ενταφίασαν είς το ρηθέν χωρίον και γράφω τήν ημέραν όπου τον εσκότωσαν 1779 Αυγούστου 24 ημέρα Σαββάτω... Μία γραφή σε θαυμάσια νεοελληνική γλώσσα, πού γράφεται και ομιλείται σε τόπους τόσο μακρινούς, στα δυτικά πέρατα τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου πλήθη εθνοτικών και περιφερομένων φερέοικων νομάδων, μία ανανεούμενη αγέλη θηρίων αρπακτικών, με γλωσσικά ακατάγραφα ιδιώματα, να συνωθούνται, να συγκρούονται, αναδεύονται, συμπορεύονται και απωθούνται, ενώ πραματευτάδες έμποροι, βιοτέχνες, τοκογλύφοι, εξισλαμισμένοι Αλβανοί, στέκονται με το σπαθί τού δήμιου, έτοιμοι να βασανίσουν, τα αδύνατα κοινωνικά μέλη, ή να προσελκύσουν, στήν διοίκηση τους, τούς ικανούς, με την βία ή τήν παροχή αξιωμάτων. Αυτό ήταν το τοπίο, πού ο εθναπόστολος και ιεραπόστολος Κοσμάς, επέλεξε να αγωνιστεί, γνωρίζοντας, ότι οι δήθεν φίλοι και ακροατές του, ο πανούργος Αλή-πασάς και ο Κούρτ-πασάς τού Βερατίου, τού επεφύλασσαν τελικά, σκληρό και ανάξιο θάνατο, όπως και εγένετο. Η αγωνία τού Αγίου Κοσμά, για τήν πίεση, πού δέχονταν, οι απομακρυσμένοι ορθόδοξοι χριστιανικοί πληθυσμοί, κυρίως στήν γλώσσα και στήν θρησκεία, ακόμη και από καθολικούς, στήν δυτική περιφέρεια, τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου επιχειρούσαν μερισμό ψυχών, συνήγειρε το πνεύμα του και το έθεσε στήν υπηρεσία τού Έθνους. Μέσα από τις λίγες γραμμές, πού έγραψε ο αφανής και ευλαβής μοναχός, διακρίνεται το θάρρος, η πνευματική δύναμη, το περίσσευμα ψυχής, ενός τέκνου, τών αγροτοποιμένων, τής Αιτωλίας, για τήν ζωή τών χωρικών...όπου βυθισμένων είς τήν απόλυτον αγραμματείαν προσήρχοντο καθ' ομάδας είς τον Μωαμεθανισμόν....

Φωτο 3. Μυστηριακή και ουράνια ατμόσφαιρα, επικρατεί και τώρα, σήμερα, πού επανήλθε ο σεβασμός, στούς Ναούς, τού Κάστρου Βερατίου, πού γενιές, πιστών και ευλαβών Ορθοδόξων Χριστιανών, κάτω από σκληρή βία, τών Πασάδων και Μπέηδων, έμειναν ακλόνητοι, στήν πατρογονική τους πίστη. Παράλληλα η λαμπρότητα, η θρησκευτική τέχνη, να ανθίζει, στα τέμπλα, στα βημόθυρα, στα ιερά σκεύη, αποκαλύπτοντας, μία κοινωνία συγκροτημένη, στηριγμένη πάνω σε , άξονες και κανόνες, κοινωνικούς και ηθικούς. Ο περίτεχνος άμβωνας, Φώτο, ίσως να ήταν αυτός, από τον οποίον, ο άξιος, λόγιος ιεράρχης, Άνθιμος ο Αλεξούδης,* Μητροπολίτης Βελεγράδων, απηύθυνε το κήρυγμά στο Θεοφύλακτο ποίμνιο του, περιχαρής και περίφροντις, από το εύρημα τής καταγραφής, τού θανάτου τού Πατρο-Κοσμά, πού ανέσυρε ευλαβικά, διέσωσε και δημοσίευσε, φωτο. (Το λήμμα αναδημοσίευσε ο Ακαδημαϊκός Κ. Άμαντος στο Δ.Ι.Ε.Ε. το 1900. Φώτο)

Επιμέλεια-Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου