Πλάτανος: Το εθνικό μας δέντρο

 

ΠΛΑΤΑΝΟΣ: ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΜΑΣ ΔΕΝΤΡΟ

Κείμενο του δασολόγου και συγγραφέα Σεραφείμ Τσιτσά που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό

ΔΑΣΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ (τεύχος 9 – 10, Σεπτέμβριος – Οκτώβριος 1978) 

Βουίζει η Ελληνική έξοχή από την πληθώρα των ονομάτων του. Δεκάδες ελληνικών χωριών, αμέτρητα τοπωνύμια των κάμπων και των βουνών φέρουν τα οικόσημα του Πλατάνου: Πλάτανος, Μεγαλοπλάτανος, Γεροπλάτανος, Πλαταμώνας, Πλατανάκια, Πλατανούσα, Πλατανίδια, Πολυπλάτανος, Πλατανιάς, Πλατάνια, Πλατανόλακκα, Πλατανόβρυση, Πλατανόραχη, Πλατανοχώρι, Πλατανιστός, Πλατανότοπος, Πλατανίτσα, Πλατανιώτισσα, Πλατανόρεμα…

Το εθνικό μας δέντρο είναι ο Πλάτανος, τον χαίρεται η Ελλάδα από τα ομηρικά χρόνια ίσαμε σήμερα: «Καλεί υπό Πλατανίσκω όθεν ρέει αγλαόν ύδωρ…» τραγουδάει ο Όμηρος για τον πανάρχαιο πλάτανο της Αυλίδας κάτω από τον οποίον έκαναν θυσίες οι Έλληνες συγκεντρωμένοι στις Ευβοϊκές ακτές, για την εκστρατεία τους στην Τροία. Ο Ομηρικός αυτός στίχος θυμίζει τόσο πολύ τη νεότερη δημοτική μας μούσα της Διαμαντούλας:

«Κάτω στα δασιά πλατάνια στην Κρυόβρυση…»

Και τα δασιά πλατάνια κατακλύζουν με την ολόδροση ομορφιά τους όλο τον ελληνικό χώρο. Φουντώνει και σαλεύει, υψώνοντας την πράσινη σημαία του, ο πλάτανος σε πολιτείες και σε χωριά, σε βρύσες και κεφαλάρια, σε ποταμιές, σε σταυροδρόμια, από τις θαλάσσιες ακτές έως τα μεγάλα υψόμετρα των βουνών μας. Κάνει ευχάριστη συντροφιά με την ξανθόφλουδη κουμαριά, τα μυρωδάτα σμύρτα, τα ρείκια και το θυμάρι. Αλλά και με το ψυχρόβιο έλατο, δίπλα στα ορεινά λαγκάδια και τα κρυστάλλινα κεφαλάρια. Ο ανοιχτοπράσινος χρωματισμός της πλούσιας φυλλωσιάς του ξεχωρίζει από μακριά, ανάμεσα στις πράσινες σιλουέτες των βουνοπλαγιών μας. Δεν καμουφλάρεται ο πλάτανος. Διαλαλεί περήφανα το θαλερό πόστο του, είτε στις δαντελλένιες βρίσκεται ακρογιαλιές για να αγναντεύει τα πολυτάξιδα καράβια, τους θυμούς της θάλασσας και τα νησιά, είτε στις εξαίθρες των ελατιάδων για να θαυμάζει τις αγέρωχες βουνοκορφές είτε στους απέραντους κάμπους για να συντροφεύει το μόχθο του δουλευτή…

Ο πλάτανος είναι αλάνθαστος ραβδοσκόπος. Όπου υδροφόρο στρώμα, όπου λαγκαδιά που κελαρύζει, όπου κεφαλάρια και νερομάνες, όπου κοιλάδες και ποταμιές, θα βυθίσει τη ρίζα του ο πλάτανος, το λένε και τα δημοτικά δίστιχα:

«Ο πλάτανος θέλει νερό κ’ η λεύκα θέλει αγέρα…»

«Σαν δεις πλάτανο και βάτο τρέχει και νερό από κάτω»

Ο πλάτανος ισκιώνει τις πλατείες των χωριών, το μεσοχώρι. Στο χοντρό κορμί του τοιχοκολλούνται τα έγγραφα των υπηρεσιών οι διάφορες ανακοινώσεις, προκηρύξεις δημοπρασιών, πολύχρωμες φανταχτερές ρεκλάμες. Εκεί ποζάρουν, σε προεκλογικές εποχές, oι φωτογραφίες των υποψηφίων εθνοπατέρων και τα προεκλογικά τους προγράμματα.

Στο ίδιο σκιερό πόστο συνεδρίαζαν οι δημογέροντες του χωριού. Εκεί τις θερμές ημέρες της καλοσύνης αντηχούνε οι γνώριμοι κρότοι του ταβλιού και γίνονται οι αψιμαχίες της μικρής κολτσίνας με τις δίδυμες δόξες της διάρας σπαθί και του δέκα καρό.

Το καλοκαίρι, στη λαύρα του μεσημεριού, οι φτερωτές ορχήστρες των τζιτζικιών στα δροσερά κλωνάρια του πλάτανου στήνουν τα μουσικά τους αναλόγια.

Το ξύλο του πλάτανου δεν έχει καλό χρώμα. Είναι στερεό, σκληρό και βαρύ, άλλα σκάζει και στραβώνει. Το χρησιμοποιούνε πάντως στα χωριά σαν το προχειρότερο για κοινή χρήση, για σκάφες, αργαλειούς, γεωργικά εργαλεία, σαμαρόξυλα, κοινά κασόνια, τραπέζια, ακόμα και για κοινά έπιπλα ντουλάπες, καναπέδες κλπ.

Από τα πλατανόξυλα κι άλλα παρόμοια – κατώτερα – είδη ξύλων γίνονται σύμφωνα με τη λαϊκή παροιμία, οι Μανώληδες, οι Γιάννηδες, κι΄ οι Αντώνηδες:

«Κόψε λεύκα φτιάσ’ Αντώνη κι΄ από πλάτανο Μανώλη.

Αν ρωτάς και για το Γιάννη, όποιο ξύλο θέλεις κάνει.»

Ο πλάτανος, αν το ξύλο του είναι από τα κατώτερα, προσφέρει άλλες πολύ σημαντικές υπηρεσίες. Πόσα και πόσα αγροτικά κτήματα στον κάμπο, πόσοι δρόμοι, πόσα γεφύρια, κι άλλα έργα πολιτισμού δεν γλίτωσαν από τις άγριες κατεβασιές των χειμάρρων, τις διαβρώσεις στους όχθους και τις πλημμύρες, χάρη στην ηρωική αντίσταση των πλατανιών που ορθώνονται, δίπλα στις κοίτες των ρεματιών, με τις βαθιές και πολυπλόκαμες ρίζες, με τα ροζιάρικα και χοντρά κορμιά τους. Ζωντανούς προβόλους, τους ονομάζουν οι μηχανικοί μας.

Γι’ αυτό η πιο σίγουρη και ολιγοδάπανη προστασία των όχτων και των βάθρων των γεφυριών από τη διάβρωση του νερού και την εκτροπή της κοίτης πετυχαίνεται με τη φύτευση υδροχαρών δέντρων, από τα οποία τα πιο στέρεα είναι τα πλατάνια.

Δεν ανήκει στα μακρόβια δέντρα ο πλάτανος, όπως το πουρνάρι, η ελιά, ο ίταμος που μπορούν να φτάσουν και να περάσουν τα χίλια χρόνια. Κουφαλιάζει γρήγορα και σαπίζει. Έχει όμως μεγάλη ριζοβλαστική ικανότητα, χάρη στην οποία μπορούν να ξεπετιούνται από τη σαπισμένη σάρκα του καινούρια φύτρα και βλαστάρια και να δημιουργούνται στην ίδια θέση του «μητρικού» δέντρου νέα άτομα. Σ’ αυτή τη μεγάλη ανανεωτική ικανότητα της ρίζας του οφείλεται η διαιώνιση μερικών παλιών ιστορικών πλατάνων εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια, όπως ο πλάτανος του Ιπποκράτη στην Κω, ο αειθαλής πλάτανος της Κρήτης που τον αναφέρει ο Θεόφραστος.

Αλλά ποιος τη λογάριασε ποτέ την τεράστια αυτή αναγεννητική δύναμη της ρίζας; Αυτή που τρέφει και στηρίζει τις πράσινες κολόνες όλων των δέντρων; Καμαρώνουμε την ανθισμένη κορμοστασιά τους, τη φυλλωσιά τους, δίχως να θυμόμαστε τι οφείλεται στον άξιο δουλευτή, που μοχθεί ασίγαστα μέσα στα σκοτάδια της γης. Όπως στη ζωή, έτσι και στη φύση, θα υπάρχουν πάντοτε οι σεμνοί κι αθόρυβοι δημιουργοί. Ένας ύμνος γι’ αυτούς είναι οι λιτοί στίχοι του Δροσίνη.

                                                 Το δέντρο υψώνεται πανέμορφο

και πρασινίζει κι ευωδιάζει

τ’ άνθη, τα φύλλα καμαρώνουμε,

τη ρίζα ποιος τη λογαριάζει!

Μα εκείνη, ταπεινή κι αθώρητη

μάνα γεμάτη καλοσύνη

από τη σάρκα, από το αίμα της

την ομορφιά του δέντρου δίνει…

Τους πιο φαρδείς ετήσιους κύκλους έχει ο πλάτανος. Φτάνουν έως 2 και 3 πόντους ο ένας. Τόσο δηλαδή χοντραίνει το χρόνο το κορμί του. Το ίδιο πάχος για να τ’ αποκτήσει το βραδυαύξητο πουρνάρι χρειάζεται μισόν αιώνα.

Το ίδιο άτομο του πλάτανου, μπορεί να ζήση συνήθως έως 200 με 300 χρόνια. Μερικά τέτοια αιωνόβια πλατάνια σώζονται από τους χρόνους του Μεγάλου Αγώνα, όπως:

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΛΑΤΑΝΙΑ

1. Ο πλάτανος της Άρτας στην αριστερή όχθη του Άραχθου δίπλα στο θρυλικό γιοφύρι. Από τα κλωνάρια του κρεμούσε ο Αλή Πασάς τους ανυπόταχτους ραγιάδες. Τον πόνο των πλατανιών που βεβήλωνε ο τύραννος τραγουδάει η δημοτική μας μούσα:

– Τι έχεις καημένε πλάτανε και στέκεις μαραμένος; με το νερά στη ρίζα σου και πάλι μαραμένος;
– Παιδιά μ ’ σα με ρωτήσατε να σας το μαρτυρήσω: Αλή Πασάς επέρασε με δεκαοχτώ χιλιάδες,
κ’ ούλοι στον ίσκιο μ’ έκατσαν, ’ποκάτ’ απ’ τη δροσιά μου κι’ ούλοι σημάδι μ’ έβαλαν κι’ ούλοι με ντουφέκισαν  κι’ αυτός ο γέρο Αλή Πασάς μες στην καρδιά μου ρίχνει.

2. Ο πλάτανος της Αγίας Λαύρας. Κάτω από αυτόν ο Παλαιών Πατρών Επίσκοπος Γερμανός άναψε πρώτος τη θρυαλλίδα για την Ανάσταση του Γένους κι ευλόγησε την ιστορική του απόφαση: Λευτεριά ή θάνατος!

3. Τα ιστορικά πλατάνια των Κομποτάδων. Τα καμαρώνουν όσοι ταξιδεύουν από τη Λαμία για τα Λουτρά της Υπάτης και το περίφημο μοναστήρι Αγάθωνα. Βρίσκονται δίπλα και δεξιά του αμαξιτού δρόμου, στο κέντρο του χωριού Κομποτάδες. Κάτω από τα πλατάνια αυτά έγινε στις 20 Απριλίου 1821 σύσκεψη των οπλαρχηγών της Ρούμελης, Διάκου, Πανουργιά και Δυοβουνιώτη για την άμυνα κατά του τουρκικού στρατού, που είχε τον επίλογο της στις νεότερες Θερμοπύλες, το γνωστό ολοκαύτωμα του Διάκου στην Αλαμάνα.

4. Ο πλάτανος του Ναυπλίου. Κάτω από αυτόν έγινε το 1832 η βάφτιση του Τρικούπη που ονομάστηκε Χαρίλαος για να δείξουν τη γενική χαρά του ελληνικού λαού για την απελευθέρωση της Ελλάδος.

Κάτω από τον ίδιο πλάτανο έγινε ο πρώτος εθνικός έρανος του 1821, στον οποίο μια γνωστή ζητιάνα του Ναυπλίου – η Ψωροκώσταινα – έδωσε όλες τις οικονομίες και μαζί μ’ αυτές κληροδότησε το παρατσούκλι της στο Κράτος, που ονομάστηκε… Ψωροκώσταινα. Όταν δε το 1843 έθαψαν δίπλα στη ρίζα του τα οστά του Υψηλάντη, ο επικήδειος ρήτορας έπλεξε και το εγκώμιο του ιστορικού πλατάνου: «Πλάτανε, ω πλάτανε, μάρτυς της εν Επαναστάσει εθνικής δόξης μας, αστέγων εξέδρα, του Βουλευτικού και του Εκτελεστικού μας ρητορικόν βήμα και πνύξ της νέας Ελλάδος, ω Πλάτανε…».

5. Η πλατάνα της Εύβοιας. Δίπλα στον αμαξιτό Προκόπι – Μαντούδι, στον αριστερό όχτο του ποταμού Κηρέα και κοντά στο χωριό Προκόπι. Είναι περίφημη για την περίμετρο του κορμού της, κάπου 18 μέτρα, αλλά και για το συμπαγή κορμό της, δίχως κουφάλα, σαν χιλιόχρονη πουρνάρα. Είναι το χοντρότερο ελληνικό δέντρο, γι’ αυτό το επισκέπτονται όλοι όσοι ταξιδεύουν στο ιερό σκήνωμα του Αγιάννη του Ρώσσου στο Προκόπι.

6. Ο Ιερός Πλάτανος της «Πλατανιώτισσας». Στις φαρδιές κουφάλες των πλατάνων η ευσέβεια των παλιών ανθρώπων στέγαζε εικόνες του Χριστού, της Παναγιάς και Αγίων. Μια τέτοια κουφάλα η μεγαλύτερη στον τόπο μας, βρίσκεται στην περιφέρεια Καλαβρύτων, στο χωριό Κλαπατζούνα, που μετονομάστηκε «Πλατανιώτισσα» από τα πολλά και σημαδιακά πλατάνια του. Τρία από τα πλατάνια αυτά, ύψους 20 περίπου μέτρων ενώνονται κοντά στη βάση τους σ’ ενιαίο φυτικό σχηματισμό με μια τεράστια κουφάλα με ελλειπτική (σε σχήμα αυγού) διατομή, πού έχει διαστάσεις απίθανες, 3,5 μέτρα η μικρή της διάμετρος και οχτώ η μεγάλη. Έτσι διαμορφώθηκε η ξύλινη αυτή σπηλιά σ’ εκκλησάκι της Παναγιάς με το μικρό του «Ιερό» και την Αγία Τράπεζα κι ένα χώρο για 15 προσκυνητές. Στην ξύλινη οροφή, όπου τερματίζεται ή διάβρωση των σπλάχνων του γιγαντιαίου πλάτανου (και συνεχίζεται πια ο συμπαγής κορμός του) έχει αποτυπωθεί η μορφή της Εικόνας της Παναγιάς του Μεγάλου Σπηλαίου, με την ιστορία του οποίου συμπορεύεται η περίφημη αυτή ξύλινη κατακόμβη, μια ιστορία πού ξεκινάει εδώ και 1600 χρόνια.

Για το πλατάνι αυτό της Πλατανιώτισσας έχει γράψει ένα αξιόλογο βιβλιαράκι ο Δασονόμος Δη μ. Κανελλόπουλος με πρόλογο από μέρους αυτού που γράφει τις γραμμές αυτές.

7. Ο ιστορικός πλάτανος του Χατζηχαμπέζου στο Στόμιο της Λάρισας κοντά στις εκβολές του Πηνειού. Στον πλάτανο αυτό κρέμασε ο γιος του Αλή Πασά Βελής το δημογέροντα του τόπου Αντώνη Χατζηχαμπέζο, γιατί αρνήθηκε να του παραχωρήσει για τσιφλίκι του την περιοχή, σαν εκπρόσωπός της. Με δόλο ακολούθησε η δολοφονία του Τούρκου φίλου του Εμάζ Μπέη, που σκίστηκε να γλιτώσει το δημογέροντα Χατζηχαμπέζο. Τα δυο αυτά εγκλήματα του Αλή- λέει η τοπική ιστορία – υπήρξαν μοιραία πολιτικά του σφάλματα. Οι Λαρισαίοι Μπέηδες, που τους είχε «κάψει την κάπα» ο Αλή Πασάς, ορκίστηκαν εκδίκηση. Με μια ακόμα αφορμή, τα δυο αυτά εγκλήματα ενός εξέχοντος χριστιανού και ενός δυναμικού Τούρκου έφτασαν στο Διβάνι και με τη συμπαράσταση του Μεγάλου Βεζύρη (εχθρού του Αλή) Χαλίλ πέτυχαν να γίνει ο αρβανίτης αντάρτης της Ηπείρου «φερμανλής» δηλαδή επικηρυγμένος, με τη γνωστή του κατάληξη.

Με τέτοια σπουδαία γεγονότα, προεπαναστατικά, έχει συνδεθεί ο αιωνόβιος πλάτανος του Στομίου. Για τον πλάτανο αυτό έχει γράψει ενδιαφέρον ιστορικό άρθρο ο Θεσσαλός δημοσιογράφος Βάσος Καλογιάννης που δημοσιεύτηκε στα «Δασικά χρονικά» (Τεύχος Δ/βρίου 1972), και από το όποιο πήραμε τις γραμμές αυτές.

8. Ο πλάτανος του «Αγίου Γερασίμου» στο ομώνυμο μοναστήρι, που βρίσκεται στους πρόποδες του Αίνου της Κεφαλλονιάς. Δέντρο με τεράστιες διαστάσεις, έχει φυτευθεί πριν 400 χρόνια από τον πολιούχο της Κεφαλλονιάς, όταν εμόναζε στο μοναστήρι. Και τώρα μερικά από τα πλατάνια που αναφέρουν οι αρχαίοι χρόνοι:

9. Ο πλάτανος των Δελφών, δίπλα στην Κασταλία πηγή. Κάτω απ’ αυτόν μίλησε η Λητώ στα δυο παιδιά της, την Άρτεμη και τον Απόλλωνα και τα παρότρυνε να εξοντώσουν τον στοιχειωμένο Πύθωνα.

10. Ο Πλάτανος του Αγαμέμνονα στην Αυλίδα.  

11. Ο πλάτανος του Ιπποκράτη στην Κω. Σώζεται η τεράστια κουφάλα του. Κάτω από τον ίσκιο του έγραφε και δίδασκε τις αθάνατες υποθήκες του ο πατέρας της θεραπευτικής επιστήμης. Οι Δωδεκανήσιοι νιώθουν, μέχρι σήμερα θρησκευτική λατρεία για τον πράσινο αυτό πρεσβύτη της Κω, τον Πλάτανο. Ένα γαμήλιο άσμα τραγουδάει:

«Σαν τον πλάτανο της Κω να γεροντοκλωνιάσει, το καλό αντρογυνάκι μας παιδιών παιδιά να πιάσει.»

12. Ο πλάτανος του Παυσανία κοντά στο Αίγιο. Τον αναφέρει ο αρχαίος ταξιδιωτικός συγγραφέας.

Η Γενική Δ/νση Δασών, με δική μας εισήγηση, ζήτησε με εγκύκλιο διαταγή της από τους Δασάρχες της Χώρας ν’ αναζητήσουν, απογράψουν και φωτογραφήσουν τα Δασικά μας δέντρα που αποτελούν μνημεία της Ελληνικής Φύσεως λόγω της ιστορικής, αρχαιολογικής, λαογραφικής κλπ. σημασίας τους ή λόγω υπερβολικών διαστάσεων και ηλικίας, παίρνοντας παράλληλα ειδικά προστατευτικά μέτρα για την διάσωση τους και την καλή τους διατήρηση.

Ο πλάτανος ήταν το πιο αγαπημένο δέντρο της Κλεφτουριάς στους χρόνους της Τουρκικής σκλαβιάς. Από τον κεντρικό πλάτανο του μεσοχωριού της Ηπειρωτικής Τσαρίτσανης (χωριό στους πρόποδες του Ολύτσικα και πίσω από τα βουνά του Σουλίου) «ακούρμεναν» τις μάχες των Σουλιωτών:

Στη μέση απ’ τη Τσαρίτσανη, στον πλάτανου τη βρύση, Μπολουμπασιάδες κάθονταν κι όλοι οι καπεταναίοι κι ακούρμεναν τον πόλεμο, πως πολεμάν οι Σουλιώτες
πως πολεμάει η Τζαβέλαινα με τους παλιαρβανίτες.

Με πικρό παράπονο ο καπετάν – Ζήνδρος αποχαιρετάει τα δροσερά πλατάνια του Ολύμπου: «Αφήνω γεια στον Όλυμπο σ’ όλα τα κορφοβούνια. Σε σας λημέρια έρημα
πλατάνια με τις βρύσες. Και μιαν αυγή στον πλάτανο, που από μικρό κλωνάρι
εχόντρυνε και πλάτυνε, βυζαίνοντας το αίμα…»

Βρήκε τραγικό τέλος ο Κατσαντώνης όπως τραγουδάει στο ομώνυμο ποίημα ο Βαλαωρίτης. Όπως ο ίδιος σημειώνει: «Ο Πλάτανος ήτο εν Ιωαννίνοις ο τόπος της καταδίκης και των μαρτυρίων, ο αιμοσταγής Γολγοθάς, επί του οποίου εβασανίσθησαν τοσούτοι και τοσούτοι ήρωες».

Τα κλέφτικα δημοτικά τραγούδια, που αποπνέουν το άρωμα της αθάνατης Ελληνικής λεβεντιάς, έχουν συνηθισμένη τους επωδό μαζί με την πράσινη γοητεία των πλατανιάδων, την αγωνία για την ελληνική νεότητα που προμαχεί στις επάλξεις της προγονικής γης:

«Αέρας τα φυσάει τα πλατανόφυλλα, Θεός να τα φυλάει τα Ελληνόπουλα!»

_______________

* Το ίδιο κείμενο περιλαμβάνεται και στο βιβλίο του Σεραφείμ Κ. Τσιτσά: «Τ’ αγριόδεντρα του βουνού και του λόγγου» (Αθήνα, 1978).

 

Επεξεργασία-Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου