Η Μεταξοτροφία στα Ζιώψη

Η ΜΕΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑΞΟΤΡΟΦΙΑ ΣΤΗ ΖΙΩΨΗ (ΠΟΛΙΤΟΧΩΡΙ) 
ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ ΤΗΣ

[του Τάκη Ευθυμίου]

Στα παρατυμφρήστια χωριά της Δυτικής Φθιώτιδας, που ονομάζονταν και Πολιτοχώρια λόγω της μετανάστευσης του πληθυσμού στην Πόλη (Κωνσταντινούπολη), τα προεπαναστατικά αλλά και τα πρώτα χρόνια μετά την Επανάσταση του ’21 παρατηρείται έντονη δραστηριότητα στην εκτροφή του μεταξοσκώληκα και στην παραγωγή του μεταξιού. Μάλιστα, η σημερινή Μεγάλη Κάψη εμφανιζόταν τότε ως Μεταξάς λόγω ακριβώς της παραγωγής τού μεταξιού. Προφανώς επειδή οι κάτοικοι των χωριών αυτών ξενιτεύονταν  στη Βασιλεύουσα, κάποιοι απ’ αυτούς  ασχολήθηκαν εκεί με την μεταξοτροφία και επαναπατριζόμενοι μετέφεραν στα χωριά τους την πολύτιμη τεχνογνωσία τους. Όλα τα χωριά της Δυτικής Φθιώτιδας, στις Παρυφές του Τυμφρηστού, ήταν συνδεδεμένα με την Κωνσταντινούπολη και οι κάτοικοί τους είχαν συχνές επισκέψεις στην "Πόλη", για εμπόριο, σπουδές παιδιών κ.λ.π. Μάλιστα, υπήρχε ειδικός καρόδρομος που συνέδεε τα χωριά με δρόμο της Θεσσαλίας που οδηγούσε στην Πόλη.

Και σήμερα ακόμα διασώζονται σε όλα τα χωριά μουριές που το φύλλωμά τους χρησιμοποιούνταν για τροφή του μεταξοσκώληκα.

Στο παρόν σημείωμα  θα επισημάνω πως έφθασε  συγκεκριμένα στη γενέτειρά μου Ζιώψη (απ' τους κατοίκους της οποίας δημιουργήθηκε ο σημερινός Άγιος Γεώργιος) ο μεταξόσπορος από την Ανατολή καθώς και η τεχνογνωσία καλλιέργειας του μεταξοσκώληκα και η παρασκευή του πολύτιμου μεταξιού.

Στοιχεία για το θέμα αυτό προκύπτουν από τη μελέτη του γενεαλογικού δέντρου των Θεοδοσοπουλαίων που κατοίκησαν τότε τη Ζιώψη. Ας πάρουμε όμως τα γεγονότα με τη σειρά.

Η Θεοδοσιούπολη

Η Θεοδοσιούπολη ήταν μια πόλη στην ανατολική περιοχή της Μικράς Ασίας κοντά στην Αρμενία που την ίδρυσε ο Μέγας Θεοδόσιος.  Υπήρξε σπουδαίο  κέντρο διακίνησης προϊόντων και  ιδιαίτερα του μεταξιού. Από τον 11^ο αιώνα καταργήθηκε το όνομα Θεοδοσιούπολη και έγινε Ερζερούμ προερχόμενο από το Ερζέν-Ρούμ που σημαίνει στην Αρμένικη γλώσσα πόλη των Ρωμιών. Τον 11^ο και το 12^ο αιώνα άρχισαν οι πρώτοι διωγμοί κατά των Ελλήνων-Ρωμιών και οι κάτοικοι έφυγαν και πήγαν προς την περιοχή της Τραπεζούντας. Εκεί ανέπτυξαν 43 χωριά. Ένα από αυτά τα χωριά ήταν και το Κατωχώρ, κοντά στην Παναγία Σουμελά από το οποίο κατάγονται οι Θεοδοσοπουλαίοι. Οι διώξεις και οι εξισλαμισμοί  κορυφώθηκαν κατά τον 17^ο αιώνα. Οι Έλληνες Ορθόδοξοι Χριστιανοί  έφευγαν κυνηγημένοι από την περιοχή προς άλλα μέρη της Μικράς Ασίας. Από το χωριό Κατωχώρ Τραπεζούντας έφυγαν πολλές οικογένειες και έφτασαν στην επαρχία Βιθυνίας της Μικράς Ασίας. Εκεί ήρθαν 140 οικογένειες, μεταξύ των οποίων και η οικογένεια των Θεοδοσοπουλαίων και ίδρυσαν  το Νέο Κατωχώριο-Χαλκηδόνας (yenikoy).

Η τοποθεσία αυτή ήταν ημιορεινή και το κλίμα υγιεινό. Ασχολήθηκαν με την αμπελουργία, την ελαιοκομία και ιδιαίτερα με την μεταξοσκωληκοτροφία μια τέχνη που την έφεραν από την Τραπεζούντα.

Ο Νικόλαος Θεοδοσόπουλος του Θεοδοσίου με καταγωγή από το Νέο Κατωχώριο Χαλκηδόνας, εμφανίζεται σε ονομαστική κατάσταση με αριθμό δήλωσης 169297. Οι διώξεις των Ελλήνων χριστιανών συνεχίστηκαν στην περιοχή της Βιθυνίας έτσι αναγκάστηκε και ήρθε στον ελλαδικό χώρο και συγκεκριμένα στην Ήπειρο. Εδώ ο Νικόλαος Θεοδοσόπουλος του Θεοδοσίου εγκαταστάθηκε, ασχολήθηκε με το εμπόριο μεταξιού και απέκτησε κτηματική περιουσία. Ήταν παντρεμένος και απέκτησε δυο γιούς. Το Θεοδόση και τον Θεμιστοκλή. 
Ο Θεμιστοκλής εμφανίζεται να δημιουργεί οικογένεια στην Αναβρυτή Ναυπακτίας, όπου κι εκεί μετέδωσε την εκτροφή του μεταξοσκώληκα και μάλιστα σε όλα τα ορεινά χωριά της περιοχής μέχρι την Γραμμένη Οξυά(Σιτίστα) που συνορεύει με τα Πολιτοχώρια.

Ο μεγαλύτερος ο Θεοδόσης οργανώνεται στην φιλική εταιρία το 1814. Η επανάσταση του 1821, τον βρίσκει οπλαρχηγό με 100 περίπου παλικάρια στην περιοχή Βάλτου και Ξηρομέρου της Ακαρνανίας. Έδωσε πολλές μάχες με τους τούρκους και έλαβε μέρος στην Έξοδο του Μεσολογγίου.

Κατά την ίδρυση του ελευθέρου ελληνικού κράτους (1832) επί κυβερνήτου Ιωάννη Καποδίστρια οριοθετήθηκαν τα ελληνικά σύνορα. Η δυτική στερεά Ελλάδα απελευθερώθηκε, αλλά η κτηματική περιουσία των Θεοδοσοπουλαίων παρέμεινε υπό Τουρκική κατοχή. Για το λόγο αυτό η οικογένεια εγκατέλειψε την περιοχή και εγκαταστάθηκε στην ελεύθερη Ελλάδα. Συγκεκριμένα ο Θεοδόσης Θεοδοσόπουλος με τους συνεργάτες του και τα ζώα τους εγκατέλειψε την περιοχή, έφθασαν στην ελεύθερη Ελλάδα και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Ζιώψης που αργότερα μετονομάστηκε σε Ασπρόκαμπος. Εδώ στη νέα του πατρίδα ο Θεοδόσης Θεοδοσόπουλος ασχολήθηκε ξανά με τη μεταξοτροφία που γνώριζε καλά και που αποτελούσε μια προσοδοφόρα εργασία.   

Τότε, όλοι ειδικεύτηκαν και στην καλλιέργεια της μουριάς. Σε όλα τα χωριά και ιδιαίτερα στη γενέτειρα Ζιώψη καλλιεργούνταν δεκάδες μαύρες συκομουριές. Τις μουριές τις ονόμαζαν και σκαμνιές. Στη Ζιώψη υπήρχε και ρέμα με την ονομασία Σκαμνόρεμα που κατέληγε στο Εκκλησόρεμα. Κατά μία  εκδοχή συγχωριανών μας,  η Παναγία του ξωκλησιού πολύ παλιά αποκαλούνταν, για το λόγο ύπαρξης των μουριών,  Παναγία η Σκαμνιώτισσα.

Τα φύλλα της μουριάς αποτελούσαν άριστη τροφή για το  μεταξοσκώληκα. Όλοι σχεδόν οι προγονοί μας ασχολήθηκαν με την εκτροφή του. Χρησιμοποιούσαν ξερά κλαδιά κουνούκλας, όπου οι μεταξοσκώληκες έπλεκαν το πολύτιμο κουκούλι τους. Μάλιστα, οι παλιοί θυμούνται και τους παρακάτω σχετικούς στίχους που έλεγαν τότε:

-   Μικρέ μεταξοσκώληκα τι θέλεις να σου στείλω;

-   Θέλω της μαύρης της μουριάς να φάω εγώ το φύλλο.

-   Τώρα μεγάλωσες δεν είσαι πια μικρούλης.

-   Τώρα θέλω ησυχία και κλαδί να πλέξω το κουκούλι.

Η παραδοσιακή οικοτεχνική επεξεργασία του μεταξιού γινόταν ως εξής: Έριχναν τα κουκούλια μέσα στο καζάνι με ζεστό νερό ώστε να ψοφήσει το σκουλήκι για να μην τρυπήσει το κουκούλι και καταστρέψει το μετάξι. Στη συνέχεια τα πουλούσαν στους εμπόρους. Μερικοί τα επεξεργάζονταν μόνοι τους. Τα έπιαναν μ' ένα σκουπάκι, τα καθάριζαν από τους εξωτερικούς ιστούς και τύλιγαν τη μεταξένια κλωστή σε μια χειροκίνητη ρόδα, το μάγγανο, ώστε να σχηματίσει θηλιά. Με το μεταξένιο εκλεκτό νήμα οι οικοτέχνες έφτιαχναν πολυτελή υφάσματα και ενδύματα που τα διοχέτευαν σε εύπορες οικογένειες. Οι ποσότητες παραγωγής μεταξιού ήταν, βεβαίως, μικρές, αξίζει όμως αυτή η αναφορά γιατί αναδεικνύει τις καινοτόμες δραστηριότητες των προγόνων μας.

Αξιοσημείωτο αναφοράς είναι ότι μετά το 1960 έγινε στον Άη Γιώργη (που αποτελεί συνέχεια της Ζιώψης) πειραματική καλλιέργεια μεταξοσκώληκα. Το πείραμα πέτυχε απόλυτα. Μάλιστα, οι παραγωγοί βραβεύτηκαν για την παραγωγή του καθαρότερου μεταξιού στο νομό. Εδώ, όμως πλανάται η απορία γιατί εγκαταλείφθηκε αυτή η προσπάθεια που θα μπορούσε να προσλάβει οικοτεχνικό χαρακτήρα προς οικονομικό και αναπτυξιακό όφελος των κατοίκων. Μια δικαιολογία είναι ότι απαιτούσε μεγάλες ποσότητες μουρόφυλλων και άνετους κλειστούς χώρους.

Σήμερα, αρκετές μουριές στολίζουν τις αυλές των σπιτιών σε όλα τα χωριά, θυμίζοντας μας τη …μεταξένια ιστορία τους.

Πλατύφυλλες μουριές κοσμούν & δροσίζουν & σήμερα
τις αυλές των σπιτιών στα χωριά της Δυτικής Φθιώτιδας

Επιγραμματικά παρατηρούμε την απίστευτη γεωγραφική διαδρομή της διάδοσης εκτροφής του μεταξοσκώληκα  από τη Θεοδοσιούπολη στο Κατωχώρ’ της Τραπεζούντας, στο Κάτω Νεοχώριο της Βιθυνίας, στην Ήπειρο και τελικά στην Αναβρυτή Ναυπακτίας και τη Ζιώψη Τυμφρηστού.

Πηγές

-  «Γενεαλογία Θεοδοσοπουλαίων», έρευνα Νίκου Κ. Θεοδοσόπουλου.

- «Λαογραφία Ζιώψης-Αγίου Γεωργίου Φθιώτιδος, Χρ. Κίτσος, Θεσσαλονίκη, 1972.

-  «Αγιος Γεώργιος Φθιώτιδας: Ιστορία-Λαογραφία»,  Ν. Αντωνόπουλος, Αθήνα, 1988.

-  «Το Χωριό», εφημερίδες Συλλόγου Αγροτοπαίδων Αγίου Γεωργίου.

-  «Αγιωργίτικη Ηχώ», εφημερίδες του Πολιτιστικού Συλλόγου Αγιωργιτών Αθήνας.

-  «Αϊγιωργίτικα Νέα», εφημερίδες αδελφών Μπαρμπούνη.

-  «Ζιώψη», εφημερίδες του Πολιτιστικού Συλλόγου Αγιωργιτών Λαμίας.

-  «Ξορκισμός στη λήθη», Ευθυμίου Τάκης, Λαμίας 1995.

-  «Στα χνάρια της Γενέτειρας Ζιώψης», Ευθυμίου Τάκης, Λαμία 2007.

-  «Στις πλαγιές του Τυμφρηστού», Χαρ. Παπαγεωργίου.