Ονομασίες τσοπάνηδων & ζώων

Σαρακατσάνικες ονομασίες των τσοπάνηδων

 και των ζώων

του Γεωργίου Π. Καλλιώρα, στρατιωτικού

Οι τσοπάνηδες

1.   Προβαταραίοι: ήταν αυτοί που φυλάνε τα πρόβατα.

2.   Γιδάρηδες η γιδαραίοι: αυτοί που φυλάνε τα γίδια.

3.   Βαλμάδες: αυτοί που φυλάνε και βόσκουν τα άλογα, τις φοράδες, τα μουλάρια, και τα γαϊδούρια.

Οι προβαταραίοι

1.  Αρνάρηδες: είναι αυτοί που βόσκουν τα μικρά αρσενικά(σερκά), και θηλυκά αρνιά (αρνάδες), όταν αποκοπούν από τις μάνες τους λέγονται, σουγκάρια.

2.   Ζυγουριάρηδες ή ζυγουργιαραίοι: είναι αυτοί που φυλάνε τις μεγαλύτερες αρνάδες, τις ζυγούρες ή τα ζυγούρια, τις ζυγουρομπλιόρες ή ζυγουρομπλιόργια, τα πρόβατα που ήταν γεννημένα από τον προηγούμενο χειμώνα.

3.   Γκαστριάρηδες ή γαλάρηδες ή γαλαριάρηδες: αυτοί που βοσκούν τις μπλιόρες πρατίνες, τις γκαστρωμένες η αυτές που έχουν γεννήσει και φέρνουν γάλα, τις γαλαρομπλιόρες η γαλάργιες πρατίνες ή γαλάρια πρόβατα. Επίσης αυτοί προσέχουν και τα αρνιά όταν αποκοπούν.

4.   Στερφάρηδες ή στερφαραίοι: αυτοί που προσέχουν όλα τα πρόβατα που δεν γενού­νε, τα στέρφα, τις στέρφες πρατίνες.

5.   Κριαράδες ή κριάρηδες: αυτοί που βόσκουν τα κριάρια.

Σε κάθε κοπάδι οι πιο διαλεχτοί τσοπάνηδες ήταν οι γαλαριάρηδες και οι γκαστριάρηδες.

Οι γιδάρηδες

1.   Βετουλιάρηδες: αυτοί που βοσκούν τα κατσίκια που γεννήθηκαν τον περασμένο χρόνο, τα βετούλια, αυτοί επίσης πηγαίνουν και τα κατσικάκια για βοσκή μόλις αποκοπούν από την μάνα τους.

2.   Τραγιάρηδες ή γιδάρηδες: αυτοί που έχουν τις στέρφες γίδες, τις στερφόγιδες, και τα τραγιά.

3.   Κατσικάρηδες: αυτοί βόσκουν τις γκαστρωμένες γίδες, τις μπλιόρες και αργότερα τις γαλάριες, τις κατσικάδες.

Οι βετουλιάρηδες και οι τραγιάρηδες βόσκουν όλα μαζί τα στέρφας γίδια σε ένα κοπάδι. Σε αυτό βάζουν αργότερα και τα βετούλια. Έτσι όσοι Σαρακατσαναίοι έχουν μεγάλο κοπάδι με γίδια, σχηματίζουν πάντα δύο κοπάδια, ένα για τα στέρφα κι ένα για γαλά ρια.

Για τον έξυπνο και έμπει­ρο τσοπάνο που μπορούσε με μία ματιά να ξεχωρίσει το κοπάδι, αν λείπει κάποιο πρόβατο, αν υπάρχει κάποια αρρώστια, έλεγαν ότι «αυτός έχει γνώρο».

Πρόβατα και γίδια

Πράματα λέγανε οι Σα­ρακατσαναίοι όλα τα ζωντα­νά τους, γιδοπρόβατα και αλογομούλαρα. Οι Σαρακατσαναίοι της Ηπείρου πράματα λέγανε μόνο τα άλογα και τα μουλάρια, άλλοι πάλι Σαρακατσαναίοι της Ηπείρου πράματα λέγανε τα άλογα τα μουλάρια και τα γαϊδούρια.

Οι Σαρακατσαναίοι ξεχωρίζανε τα πρόβατα από: τα κέρατα, τ' αυτιά, το χρώμα των ματιών, τα βυζιά, την ουρά, το τρίχωμα, την ηλικία, το γένος κλπ.

Τα πρόβατα διακρίνονται, από τον γενικό χρωματισμό που έχει το μαλλί τους, σε: μαύρα (λάγια), άσπρα (φλώρα) και παρδαλά, όσων τα μούτρα είναι ασπρόμαυρα.

Τα χώριζαν σε δύο μεγάλα μπουλούκια. Ένα μπουλούκι ήταν τα φλώρα και άλλο μπου­λούκι ήταν τα λάγια.

Τα λάγια διακρίνονται σε:

1.   Γρίβα, όταν το χρώμα τους είναι σταχτί σκούρο.

2.   Μουράτα, όταν είναι κατάμαυρα.

3.   Μπάλια, όταν έχουν άσπρο στην κορυφή του κεφαλιού.

4.   Ασπρονόρκα, όταν είναι κατάμαυρα με άσπρη την άκρη της ουράς.

5.   Καλιγούσα, όταν τα πόδια τους είναι άσπρα.

6.   Μπασούρα ή μπασούρκο όταν έχουν άσπρο κεφάλι και άσπρη ουρά ή μαύρες βού­λες στον λαιμό.

Τα φλώρα λάγια διακρίνονται σε:

1.   Βάκρα, όταν έχουν μαύρο μούτρο και μαύρα πόδια.

2.   Καραμπάσκου, όταν έχουν χοντρές μαύρες γραμμές στο πρόσωπο.

3.   Κάλισα ή κάλισου, όταν έχουν λεπτές αλλά έντονες γραμμές στο πρόσωπο. Αυτές τις γραμμές τις έχουν για τις ομορφότερες.

4.   Καραμάνα, όταν έχουν άσπρο πρόσωπο και μαύρες γραμμές γύρο από τα μάτια.

5.   Μπέλα, όταν έχουν άσπρο πρόσωπο.

6.   Κάτσινη, όταν έχουν πρόσωπο κόκκινο ή ξανθοκίτρινο.

7.   Κοκκινομάτα, όταν η τρίχα γύρο από τα μάτια είναι κόκκινη.

8.   Μπούτσικα, όταν έχουν πρόσωπο κόκκινο, τα πόδια και την άκρη της ουράς.

9.   Μπούκα, όταν έχουν πρόσωπο κόκκινο.

Οι λάγιες φλόρες πρατίνες ονομάζονται και:

1.   Μαλάτες, όταν έχουν μακριά μαλλιά.

2.   Ρούντες, όταν έχουν κοντά και πυκνά μαλλιά.

3.   Μαρμάρες, όταν δεν γεννούνε.

4.   Καλαμοβύζες, όταν έχουν μικρά βυζιά.

5.   Κρούτες, όταν έχουν κέρατα.

6.   Σκουλαρικάτες, όταν έχουν σκουλαρίκια στον λαιμό.

Τα γίδια

 Από το τρίχωμα χωρίζονται τα γίδια σε:

1.   Γκόρμπα, ολόμαυρο.

2.   Κανούτα, γκρίζα ανοιχτά.

3.   Μούργκα, γκρίζα σκούρα.

4.   Φλώρα, ασπρόγκριζα.

5.   Γκέσα, όταν έχουν μαύρες ή άσπρες γραμμές στο πρόσωπο τους ενώ το τρίχωμα στο λαιμό τους είναι άλλοτε μαύρο και άλλοτε γκρίζο, έτσι έχουμε την γκέσα-κανούτα ή γκέσα-γκόρμπα.

6.   Φλωροκανούτα, όταν έχει ανάκατες άσπρες και γκρίζες τρίχες.

7.   Μπάρτζα, όταν έχει την κοιλιά και το πρόσωπο καφεκόκκινο.

8.   Ρούσα, όταν έχει καστανόξανθο τρίχωμα και άσπρο πρόσωπο.

9.   Μπούκα, όταν έχει καφεκόκκινο μούτρο.

Τα γίδια διαχωρίζονται και από τα κέρατα τους.

1.   Σούτος, σούτα, σιούτο, όταν δεν έχει κέρατα.

2.   Κουτσοκέρα, όταν έχει σπασμένο ένα κέρατο.

3.   Ορθοκέρα, όταν τα κέρατα της είναι όρθια.

4.   Πισωκέρα, όταν τα κέρατα της κλείνουν προς τα πίσω.

5.   Στριφτοκέρα, όταν τα κέρατα της είναι σαν μπούκλες.

Τα σημάδια στα πρόβατα

Οι Σαρακατσαναίοι για να φυλάνε τα πρόβατα τους για να μην σμίξουν με άλλα κοπά­δια ή να μην τους τα κλέψουνε ή για να αποδείξουν ότι τους ανήκουν τα σ(ου)μαδεύουν.

Έτσι όταν γεννιέται ένα αρνί του κάνουν ένα σουμάδι, που θα το κουβαλάει μαζί του σε όλη του την ζωή σαν έμβλημα. Αν κάποια από αυτά δεν τα σημαδέψουν όσο είναι μικρά τα σημαδεύουν κάθε Μεγάλη Πέμπτη που είναι χαϊρλίτικη μέρα.

Τα σημάδια τα κάνει ο τσοπάνος με την ψαλίδα. Κόβει τις παρωτίδες, τα χόντρα ή την κριτσαλίδα του αυτιού σε διάφορα σχήματα.

Συχνά αλλιώς κόβει το δεξί και αλλιώς το ζερβί. Δημιουργεί τόσες πολλές ποικιλίες από συνδυασμούς ώστε κάθε τσοπάνος έχει τα δικά του σουμάδια που πάνε από πατέρα σε γιο. Αν είναι πολλά αδέρφια , τροποποιούν τα πατρικά σημάδια. Καμιά φορά ο ίδιος Σαρακατσάνος έχει δύο ποικιλίες από σημάδια ένα για τα πατρικά του πρόβατα και ένα για προιζίρικα. Αν χωρίσει από τ' αδέρφια του καταργεί την μία από τις δύο. Έτσι η κάθε στάνη έχει τα δικά της σουμάδια διαφορετικά από των άλλων Σαρακατσάνων που βρίσκονται στην ίδια περιφέρεια.

Πάνω από δώδεκα είναι οι βασικοί τρόποι σημαδέματος. Πρώτα σημαδεύουν το δεξί έπειτα το αριστερό και άλλοτε και τα δύο αυτιά. Τα βασικά σουμάδια των Σαρακατσαναίων είναι τα εξής:

1.     Μπρουστοκλειδιά, όταν η άκρη του αυτιού κόβεται προς το πρόσωπο του αρνιού σε μισοστρόγγυλο σχήμα.

2.     Πισουκλειδιά, όταν το σχήμα κόβεται στο πίσω μέρος του αυτιού.

3.     Μπρουστοξ(ου)άφτκο, όταν το κάτω μέρος του αυτιού κόβεται μπροστά στο πρό­σωπο, το ξυρίζουν προς τα κάτω.

4.     Πισουξ(ου)ράφτκο, όταν κόβεται το πίσω μέρος του αυτιού.

5.     Μπρουστοκλείδ(ι)κο ή κόκκα, όταν το αυτί κόβεται σε σχήμα γωνιάς μπροστά προς το πρόσωπο.

6.     Πισ(ου)κλείδκου, όταν το σχήμα κόβεται στο πίσω μέρος του αυτιού.

7.     Φουρκάφτ(ι)κο απ' το δεξί, όταν η άκρη του δεξιού αυτιού κόβεται σε διχάλα σαν της φούρκας.

8.     Φουρκάφτ(ι)κο απ' το ζερβό, όταν το ίδιο σχήμα γίνεται από το αριστερό αυτί.

9.     Τριπάφτ(ι)κο, όταν γίνεται μια τρύπα στο αριστερό αυτί.

10.   Κουτσάφτ(ι)κο, όταν κόβεται η μύτη του αυτιού.

11.   Σκιζάφτ(ι)κο, όταν γίνεται μία σχισμή, στο ένα αυτί.

12.   Βαγιάφτ(ι)κο, όταν κόβονται τα νεύρα του αυτιού και φαίνεται σαν κρεμασμένο.

13.   Μπλαχούρ(ι)κο, όταν κόβουν το τραγάδι από το μπροστινό μέρος της ρίζας του αυτιού, έτσι το επάνω μέρος πέφτει προς τα εμπρός κάτω.

Στα αρνάκια όσο είναι μικρά φτιάχνουν και άλλα σημάδια πιο φανερά , όταν τα απο­κόβουν από την μάνα τους. Τα κάνουν όταν την Άνοιξη τα κουλουκουρίζουν και παίρνουν το μαλλί τους, το αρνοπόκι ή την αρνόκρα (Ρούμελη ,Θεσσαλία). Στο κουλουκούρισμα φτιάχνουν στα μαλλιά διάφορα στολίδια συνήθως φούντες. Σε ένα αρνί κάνουν μία φού­ντα στο κεφάλι, το τσαμπαλίκι και σε άλλο περισσότερες φούντες. Αλλουνού φτιάχνουν μία φούντα στη μέση από την ράχη, το τριαντάφυλλο. Σε μερικά κάνουν φούντες στη σειρά στην πλάτη, σε άλλα φούντες στην κοιλιά και σε άλλα μέρη του σώματος. Σε άλλα αφήνουν τούφες από μαλλιά σπαρμένες στο κορμί και σε άλλα κουρεύουν την ουρά κλπ.