Η νίλα του Δράμαλη στη Φθιώτιδα

Η ΝΙΛΑ ΤΟΥ ΔΡΑΜΑΛΗ ΑΡΧΙΣΕ 
ΑΠΟ ΤΗ  ΦΘΙΩΤΙΔΑ

Ο Δράμαλης δεν πέρασε "αντουφέκηγος"

(του Γιώργου Αθ. Σκούρα)

Μας είναι γνωστή, από τα μαθητικά μας χρόνια, η καταστροφή του Δράμαλη στα Δερβενάκια, το δεύτερο χρόνο της ελληνικής Επανάστασης, που έμεινε στην ιστορία σαν η νίλα του Δράμαλη. Πολλοί ιστορικοί, κινού­μενοι από διάφορα αίτια, θέλησαν να παρουσιάσουν τη ραγδαία προέλαση του Δράμαλη σαν αδράνεια των Ρουμελιωτών αγωνιστών, εξυμνώντας τη δράση των Πελοποννησίων αγωνιστών και μειώνοντας αντίστοιχα τους Ρουμελιώτες. Επηρεασμένοι ίσως από τις διαμάχες μεταξύ των αγωνιστών: διώξεις Ανδρούτσου, Καραϊσκάκη και λοιπών αγωνιστών.

Πέρασε ο Δράμαλης την ανατολική Ελλάδα και μπήκε στην Πελοπόννησο "προελάσας ακωλύτως", λέει ο Παπαρρηγόπουλος και "χωρίς να απαντήσουν καμία αντίσταση", γράφει ο Μέντελσον Μπαρτόλντυ. Πρόσφατα μάλιστα, το 1988, έγινε κάποια ομιλία στο Πολεμικό Μουσείο προς τους αξιωματικούς, όπου υποστηρίχτηκε ότι ο Δράμαλης πέρασε τη Στερεά "αντουφέκηγος". Το αντουφέκηγος το λέει ο Μακρυγιάννης, αλλά για τον Ισθμό, όπου δεν υπήρξε καμιά αντίσταση.

Τα γεγονότα όμως που είναι γνωστά και αναφέρονται από την ιστο­ρία, αλλά και από άλλα άγνωστα στοιχεία, σκόρπια σε διάφορες ιστορικές πηγές, απομνημονεύματα, πιστοποιητικά και αιτήσεις αγωνιστών που βρί­σκονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και στο Αρχείο Αγωνιστών της Εθνικής Βιβλιοθήκης, διαψεύδουν αυτούς τους ισχυρισμούς και αποδεί­χνουν εντελώς το αντίθετο. Όπως αναφέρω και στο βιβλίο μου Η μάχη της Σέλιανης το 1822, στην ανατολική Ρούμελη και ιδιαίτερα στη Φθιώτιδα έγι­ναν πάνω από 20 μάχες την άνοιξη του 1822, με αποτέλεσμα να φθείρουν τη στρατιά του Δράμαλη και να τον αναγκάσουν να καθυστερήσει την κά­θοδο του στο Μοριά για τέσσερις μήνες παραπάνω από ό,τι υπολόγιζε.

Στα τέλη του Φλεβάρη του 1822, μόλις τα άλογα του ιππικού φάγανε πράσινο χορτάρι, σύμφωνα με παμπάλαιο οθωμανικό έθιμο, ο στρατός των 30.000 ανδρών, που είχε ετοιμάσει ο Χουρσίτ πασάς στη Λάρισα, κατέβηκε στην κοιλάδα του Σπερχειού. Μαζί του κατέβηκε και ο Δράμαλης, στον οποίο είχε αναθέσει την αρχηγία ο Σουλτάνος, με μεγάλη δύναμη στο Ζητούνι και στρατοπέδευσε στο Πατρατζίκι για να ησυχάσει και να προε­τοιμάσει την εκστρατεία του. Με εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του ξεκίνησε από τη Λάρισα με τη δήλωση ότι μέσα σε δυο μήνες η εκστρατεία θα είχε τε­λειώσει. Ήταν πολύ αισιόδοξος, ίσως από τις πληροφορίες του για τις δι­χόνοιες των Ελλήνων, όπως γράφει ο Κόκκινος. Όμως η αισιοδοξία του αυτή, όπως θα δούμε, διαψεύσθηκε. Αντί μέσα σε δυο μήνες να έχει τελειώ­σει, η εκστρατεία του καθυστέρησε τέσσερις μήνες στη Φθιώτιδα, χάρη στην αντίσταση και τη μαχητικότητα των αγωνιστών της Ρούμελης.

Ο αδιαφιλονίκητος στρατιωτικός αρχηγός της ανατολικής Στερεάς Οδυσσέας Ανδρούτσος, κι ας μην τον ήθελε ο Άρειος Πάγος, ζήτησε έγκαιρα από την κυβέρνηση ενισχύσεις για τη Φθιώτιδα. «Το 1822 το Φλεβάρη μήνα, οι Ρουμελιώτες βίαζαν τους Πελοποννησίους να βγούνε εις τη Ρούμελη να συναγωνιστούν μαζί, οτ’ ήταν πολλοί οι Τούρκοι και ήρθε και ο Δράμαλης εις το Ζητούνι με μεγάλη δύναμη», γράφει ο Μακρυγιάννης.

Στάλθηκε ο Υψηλάντης κι ο Νικηταράς με 800 άντρες και δόθηκε εν­τολή σε Μοραΐτες οπλαρχηγούς να πιάσουν τον Ισθμό και τα Δερβένια των Γερανείων. Στις 24 Μαρτίου 1822, στο Μπράλο έγινε μεγάλη σύσκεψη των οπλαρχηγών της ανατολικής Ρούμελης με τον Υψηλάντη και το Νικηταρά. Αποφασίστηκε ένα σώμα να επιτεθεί από τη Στυλίδα για να καταλάβει το Ζητούνι, ένα άλλο να επιτεθεί στο Πατρατζίκι και να φτάσει στο Ζητούνι και ένα τρίτο να κρατήσει την αμυντική γραμμή της Αλαμάνας. Οι επιχει­ρήσεις θα άρχιζαν τη Μεγάλη Παρασκευή 31 Μαρτίου.

Την πρώτη δύναμη από 3.000 άντρες αποτελούσαν οι Ανδρούτσος, Γ. Δυοβουνιώτης, Υψηλάντης, Νικηταράς και άλλοι. Τη δεύτερη από 2.500 άντρες οι Σαφάκας, Σκαλτσάς, Κοντογιάννης, Γιολδασαίοι και λοιποί και την τρίτη από 1500 άντρες ο Πανουργίας κλπ., η οποία έπιασε τη γραμμή από Δρακοσπηλιά μέχρι Κομποτάδες.

Η πρώτη δύναμη από τις ακτές της Λοκρίδας με πλοιάρια αποβιβά­στηκε τα ξημερώματα της 1ης Απριλίου στις ακτές της Στυλίδας, Αγίας Μαρίνας και Αχινού. «Και ο μεν Οδυσσεύς εκτελέσας την απόφασιν ταύ-την, γράφει ο Αντώνιος Γεωργαντάς, απήντησεν εις την απόβασίν του κατά τον Αχινό, διάφορα σώματα τουρκικά αδύνατα, τα οποία κτυπηθέντα παρά των Ελλήνων ετράπησαν εις φυγήν, ακολουθούντες οι Έλληνες κατ' αυτών.» Η απόβαση στη Στυλίδα και η επίθεση των Ελλήνων συνά­ντησε μεγάλη αντίσταση. Έγιναν σκληρές μάχες και οι Έλληνες μπήκαν στη Στυλίδα, σκότωσαν πάνω από 50 Τούρκους και έκαψαν πολλά σπίτια. Ταυτόχρονα άλλη δύναμη αποβιβάστηκε στην Αγία Μαρίνα και την κατέ­λαβε, ενώ οι Τούρκοι υποχώρησαν και οχυρώθηκαν στο χωριό Αυλάκι, όπου τους κυνήγησαν οι Έλληνες και εκεί έγινε άλλη σκληρή μάχη.

Στο μεταξύ οι Τούρκοι, βλέποντας την απειλή από τους Έλληνες, -στέλνουν συνεχώς πολυάριθμες ενισχύσεις από τη Λαμία προς Αυλάκι -Στυλίδα. Οι Έλληνες, μπροστά στις υπέρτερες δυνάμεις του εχθρού, οχυρώ­θηκαν στην Αγία Μαρίνα την οποία κρατούν για 15 μέρες, απασχολώντας 18.000 άντρες του Δράμαλη, προκαλώντας τους αρκετές απώλειες και συν­εχή φθορά, παρόλο που πολεμούσαν νηστικοί, με 50 δράμια καλαμπόκι την ημέρα.

Η άλλη δύναμη των 2.500 αγωνιστών, που έπρεπε να επιτεθεί στο Πατρατζίκι, καθυστέρησε και άρχισε την επίθεση την Κυριακή του Πάσχα, στις 2 Απριλίου. Οι Έλληνες επιτέθηκαν με ορμή και αιφνιδίασαν τους Τούρκους. Η επίθεση εκδηλώθηκε από ανατολικά και δυτικά ταυτόχρονα και εξελισσόταν νικηφόρα. Κατέλαβαν τις κάτω συνοικίες, έκαψαν τα τούρκικα σπίτια, σκότωσαν πολλούς Τούρκους και τους απώθησαν στα ανώ­τερα σημεία της πόλης. Κατά την ορμητική αυτή προέλαση των Ελλήνων παρά λίγο να πιαστεί αιχμάλωτος και ο ίδιος ο Δράμαλης που βρισκόταν μέσα στην πόλη με όλη τη συνοδεία του, όπως μας πληροφορεί ο Δ. Κόκκινος. Με δυσκολία υποχώρησε και οχυρώθηκε πιο πάνω, με μεγάλες απώλειες σε νεκρούς και τραυματίες. Οι μάχες μέσα στην Υπάτη κράτησαν 6 μέρες και οι Τούρκοι ετοιμάζονταν να παραδοθούν. Όμως μεγάλες τουρ­κικές δυνάμεις φάνηκαν να ‘ρχονται για ενίσχυση των πολιορκημένων. Οι Έλληνες φοβήθηκαν και έλυσαν την πολιορκία, και έτσι γλύτωσε ο Δράμαλης, ο οποίος φοβισμένος έπιασε το Ζητούνι.

Μετά από 15 μέρες η επιχείρηση για κατάληψη της Υπάτης επαναλή­φθηκε. Ενισχυμένοι οι Έλληνες και με τους Μοραΐτες του Νικηταρά, αιφ­νιδίασαν πάλι τους Τούρκους και τους ανάγκασαν να υποχωρήσουν. Ήρθαν όμως πολλές τούρκικες ενισχύσεις από τον κάμπο και οι Έλληνες αναγκά­στηκαν πάλι να υποχωρήσουν για τα ορεινά της Οίτης. Και σε τούτη τη μάχη της Υπάτης οι απώλειες των Τούρκων ήταν σημαντικές.

Τον ίδιο μήνα, τον Απρίλη, οι Έλληνες, για να εμποδίσουν την κά­θοδο νέων δυνάμεων του Δράμαλη στη Φθιώτιδα, έστειλαν ένα σώμα να καταλάβει τη στρατηγική διάβαση στη Ντερβέν Φούρκα. Σε καρτέρι που έστησαν στους Τούρκους πήραν πολλά λάφυρα, ζαϊρέδες και πολλά ζώα, όπως μας λέει ο Μακρυγιάννης.

Στην ίδια περιοχή έγιναν κι άλλες μάχες από σώμα του οπλαρχηγού Καρατάσου, που τελικά αμπαρώθηκε στα κελιά της Μονής Αντίνιτσας. Εκεί επιτέθηκαν οι καπεταναίοι Ζαφειράκης και Γάτσος και ανάγκασαν τους Τούρκους να λύσουν την πολιορκία του Μοναστηριού. Ο Γιάννης Φαρμάκης στα απομνημονεύματα του γράφει ότι πριν τη μάχη της Υπάτης έγινε μια μάχη στο Κωσταλέξι και άλλη μία στις Κομποτάδες. Στη συνέχεια αναφέρει και δεύτερη μάχη στο Κωσταλέξι και στις Κομποτάδες: «...μάχες οπού επολεμήσαμεν εκ δευτέρου πάλιν στου Κωσταλέξι και Κομποτάδες. Στις μάχες αυτές συναγωνίστηκα υπό την διεύθυνσιν του στρατηγού Πανουργία», σημειώνει.

Άλλη πάλι μάχη αναφέρει ο αγωνιστής Νικόλαος Αλ. Μαρούλης από τη Λαμία, ότι έγινε στις Μεξιάτες Ν. Πατρών κατά του Πρεβίστα, Κεχαγιάμπεη του Δράμαλη, χωρίς να προσδιορίζεται χρονικά.

Κατά τον Απρίλη έγινε μεγάλη μάχη στην Αλαμάνα με σημαντικές δυνάμεις των Τούρκων που επιχείρησαν να περάσουν τα στενά και να προ­ελάσουν προς τα κάτω, αλλά αναχαιτίστηκαν. «Οι Τούρκοι ήρθαν από κάτω εις γεφύρι της Αλαμάνας και γύρω σ’ αυτά τα μέρη τα τριγυρινά. Διαλέγονται δια νυχτός ο Παπαντριάς, ο Θεοχάρης, ο Παπακώστας, ο Τρακομνάς και τους πέφτουν και τους δίνουν έναν χαλασμόν διαβολεμένον και πέρασαν από πέρα το γιοφύρι πίσω οι Τούρκοι και τους κόπηκε η ορμή τους η μεγάλη», γράφει ο Μακρυγιάννης. Και οι μάχες συνεχίζονται. Εδώ όμως θα πρέπει να αναφέρουμε ότι την εποχή αυτή αποχώρησαν από τη στρατιά του Δράμαλη 6.000 Τουρκαλβανοί - Γκέκηδες. Οι επικεφαλής τους μπέηδες ήταν γνωστοί και φίλοι του Οδυσσέα από την αυλή του Αλή πασά. «Ο Οδυσσέας αφού συνεν­νοήθηκε μαζί τους, γράφει ο Γεωργαντάς, τους έκαμε να αποσυρθούν από το Δράμαλη και να μην τον ακολουθήσουν στην Πελοπόννησο. Τούτο έκαμε το Δράμαλη να αργοπορήσει την είσοδόν του, έως ότου ηδυνήθη να συγκεντρώσει περίπου 30.000 άνδρες. Μάχιμοι όμως ήταν 20.000, οι άλλοι ήταν υπηρέτες των πασάδων, των αξιωματικών και των πολυπληθών ζώων.» Βλέποντας την κατάσταση αυτή ο Δράμαλης, μετά τη μάχη της Υπάτης, αποφάσισε να ξεκαθαρίσει την περιοχή της Φθιώτιδας, εξασφαλί­ζοντας τα νώτα του από τις συνεχείς παρενοχλήσεις των Ελλήνων και τη φθορά του στρατού του. Πρώτα επιχείρησε να ελευθερώσει τις ορεινές δια­βάσεις της Οίτης, αλλά «βρήκε κλειστές τις διαβάσεις του Μακρυκάμπου στις Καταβόθρες και υποχώρησε», αναφέρεται στην Ιστορία τον Ελληνικοί-Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών.

Μια από τις πρώτες μάχες ήταν η μάχη στη Μονή Αγάθωνος, στην οποία έλαβαν μέρος πολλοί αγωνιστές από τη Φθιώτιδα, όπως αναφέρουν τα πιστοποιητικά τους, και έγινε στα τέλη Απριλίου με αρχές Μαΐου. Συγκρούστηκαν οι δυνάμεις του Δράμαλη με δυνάμεις του Κοντογιάννη. οι οποίες μετά από πείσμονα μάχη αποσύρθηκαν στα ορεινά. Οι Τούρκοι έκα­ψαν το Μοναστήρι και οι καλόγεροι ακολούθησαν τους αγωνιστές. Στη συνέχεια έγινε και άλλη μάχη, πιο πάνω, στο Λυχνό. Ο Ιερομνήμων Δημάκης, με ελάχιστες δυνάμεις, προσπάθησε να σταματήσει την προέλαση του εχθρού αλλά, παρά την ηρωική του αντίσταση, δεν το κα­τόρθωσε. Άλλη σημαντική μάχη έγινε στο Κλωνί, με δυνάμεις του Τελεχά Φέζου, αξιωματικού του Δράμαλη, και με δυνάμεις του Κοντογιάννη και των Γιολδασαίων. Την ίδια εποχή αναφέρεται σε πιστοποιητικό αγωνιστή από το Κλωνί, ότι έγινε και άλλη μάχη στο Αγά, τη σημερινή Σπερχειάδα. Πιο πάνω είναι το Γυφτοχώρι (η απάνω Καλλιθέα). Και εκεί επιτέ­θηκαν οι δυνάμεις του Δράμαλη κατά του Κοντογιάννη και έγινε σημαντική μάχη που την αναφέρουν πολλοί αγωνιστές.

Ο Τελεχά Φέζος προχώρησε και έφτασε στο Παλιόκαστρο όπου συγκροτήθηκε μάχη με τους αγωνιστές του Φραγγίστα, του Κοντογιάννη και των Γιολδασαίων. Πριν από αυτή συγκροτήθηκε μάχη στα Διπόταμα, στη συμβολή παρα­ποτάμων του Σπερχειού δυτικά του Αϊ Γιώργη, από τις ίδιες δυνάμεις αγω­νιστών και εχθρού, όπως αναφέρουν πολλοί αγωνιστές. Στο ίδιο μέρος βέ­βαια αναφέρονται και άλλες μάχες το 1821 και το 1823. Πιο κάτω, στο Νεχωράκι Αϊ Γιώργη, αναφέρεται και άλλη μάχη κατά του Πράχου Νεπρεβίστα, Κεχαγιά του Δράμαλη, χωρίς να προσδιορίζεται χρονικά.

Αναφέρεται και μάχη στο Μαυρίλο κατά του Κεχαγιά του Δράμαλη. Ο Ν. Αντωνόπουλος την πιθανολογεί κατά τα τέλη του 1821, δεν αποκλείε­ται όμως να έγινε και την άνοιξη του 1822, που ο Δράμαλης ήταν στη Φθιώτιδα. Τέτοιες μάχες με ασαφή ημερομηνία έγιναν στη Λάσπη, Βαρυμπόπη, Γιαννιτσού, Τσούκα, Πλατύστομο, Ασβέστη κλπ., όταν το 1821 ο Δράμαλης από τη Θεσσαλία ξεκαθάριζε τα Άγραφα. Φεύγοντας όμως οι Έλληνες ξαναπήγαν στις περιοχές τους, γι' αυτό πιθανολογούμε ότι και το 1822, που ήρθε στη Φθιώτιδα, μπορεί να ξανάγιναν μάχες.

Η σημαντικότερη όμως μάχη αυτή την περίοδο ήταν η μάχη της Σέλιανης τον Ιούνη του 1822, που κράτησε 8 μέρες, με μεγάλες απώλειες για τον εχθρό. Λεπτομέρειες αναφέρονται στο σχετικό βιβλίο μου, που εξέ­δωσε η αδελφότητα Μαρμαριωτών. Αλλά και στην ανατολική Φθιώτιδα έγινε μια σημαντική μάχη στο Τσερνοβίτι, πάνω από τη Σπαρτιά, το Μάιο του 1822. Το σώμα του καπε­τάν Φίλωνα Δούκα πολέμησε με σώμα των Τουρκαλβανών Χατζημουχταραίων και τους έπιασε όλους αιχμαλώτους.

Εκεί όμως που έγιναν επανειλημμένες μάχες είναι η Νευρόπολη στον Καλλίδρομο. Στο τέλος Ιουνίου, μόλις ο Δράμαλης άρχισε να περνάει την Αλαμάνα και να προχωρεί προς τα κάτω, τον χτύπησαν οι Έλληνες στη Νευρόπολη. Και λέει ο Μακρυγιάννης: «Στο έβγα του Γιούνη, οι Τούρχοι έπιασαν τη Νευρόπολη δια να περνούν ζαϊρέδες. Τότε συναχτήκαμε και τους πολεμήσαμε, τους τσακίσαμε, τους πήραμε λάφυρα κλπ. Την άλλη μέρα ήρθαν ενισχύσεις από Αλαμάνα και φύγαμε. Σε λίγες μέρες ξαναπήγανε, τους πολεμήσαμε δυο μερόνυχτα, τους καταφανίσαμε.» Ενώ ο Φαρμάκης λέει: «Επολεμήσαμεν εις Ευρόπολιν Ζητουνίου ημέρες 5».

Τελικά, μετά από τόσες πολλές μάχες στη Φθιώτιδα - που αν τις μετρήσουμε φτάνουν τις 30 - ο στρατός του Δράμαλη ταλαιπωρήθηκε πολύ, εφθάρη αρκετά και το ηθικό του έπεσε. Ο Δράμαλης ήξερε ότι η επιχείρηση του ήταν δύσκολη, γιατί κατάλαβε ότι οι Έλληνες ήταν αποφασισμένοι να πολεμήσουν σκληρά για να κερδίσουν τη λευτεριά τους. Η καθυστέρηση του για τέσσερις μήνες στη Φθιώτιδα τον έβαλε σε σκέψεις, υπολόγιζε όμως στον όγκο του στρατού του και όχι τόσο στο αξιόμαχο. Ήθελε να πιστεύει ότι μπρος στον πολυάριθμο στρατό του οι Έλληνες του Μοριά θα εξαφανί­ζονταν. Έτσι, στις 29 Ιουνίου άρχισε να προχωρεί η στρατιά του, που χρειάστηκε τρεις μέρες να περάσει την Αλαμάνα.

Οι Έλληνες τώρα, με υπόδειξη του Οδυσσέα, εφαρμόσανε άλλο σχέ­διο. Αποσύρανε όλους τους κατοίκους με τα υπάρχοντα τους από τη διαδρομή που θα ακολουθούσε για να μη βρίσκει κανένα εφόδιο στο διάβα του. Το ίδιο έκανε αργότερα κι ο Κολοκοτρώνης στο Μοριά. Παράλληλα στήνανε καρτέρια σε όλες τις διαβάσεις της στρατιάς. «Τότε στείλαμε παντού ν' αναμερίσουνε τα γυναικόπαιδα και ζωντανά», γράφει ο Μακρυγιάννης. «Τραβηχτήκαμε και τους βαρούσαμε κλέφτικα πάντοτες, κι όταν θα περά­σουν ζαϊρέδες τους βαρούσαμε τη νύχτα... Και ο Θανάσης Σουρτανιώτης με όιαλεμένους από τη Θήβα και κάτω δεν τους άφηνε να ξεμυτήσουν, τους αφάνιζαν και οι Αθηναίοι.»

Ο Φίλωνας Δούκας αναφέρει ότι το καλοκαίρι του 1822 το σώμα του χτύπησε εφοδιοπομπές του εχθρού, που μετέφεραν τρόφιμα για την Πελοπόννησο, στο στενό της Φοντάνας και στη Νευρόπολη. Ο Ανδρούτσος με Σαλωνίτες και Λιδορικιώτες από το Δαδί δίνει σειρά μαχών στον Καλλίδρομο κατά της επιμελητείας και των εφοδιοπο-μπών.Και πιο κάτω, όπου ο Δράμαλης «άφησε κάμποσα κανόνια εις τα Μεγάλα Δερβένια και τα επήραν οι Δερβενοχωρίται με τον Νικήταν, σκοτώσαντες και 500 στρατιώτας τους οποίους είχαν αφήσει να βαστούν τον δρόμον ανοικτόν,», γράφει ο Φωτάκος.

Όλα λοιπόν τα παραπάνω έκαμαν το Γεωργαντά να γράψει χαρακτη­ριστικά: «Πού να ευρίσκετο εις αυτήν την περίστασιν ο καθηγητής της ιστο­ρίας της Ελλάδος Μένδελσον Βαρθόλδης, αναφερών ότι εις την Στερεάν Ελλάδα δεν επολεμήθη ο υπό τον Δράμαλην τουρκικός στρατός;» Εμείς δε χρειάζεται να πούμε περισσότερα. Από όσα αναφέραμε, απο­δεικνύεται ότι ο Δράμαλης δεν πέρασε "αντονφέκηγος" από την ανατολική Στερεά. Και όχι μόνο τούτο. Αλλά η φθορά που υπέστη στη Φθιώτιδα, ο χρόνος που ξεκίνησε για το Μοριά, μέσα στη ζέστη του καλοκαιριού, ο ελ­λιπής εφοδιασμός, η ανοργανωσιά και έλλειψη πολεμικής πείρας των Ασιατών καθόρισαν και το αποτέλεσμα της εκστρατείας του.

Γι’ αυτό λέμε πως η ήττα του, η νίλα δηλαδή που υπέστη στα Δερβενάκια, άρχισε από τη Φθιώτιδα και ολοκληρώθηκε εκεί.

ΠΗΓΗ: Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Φθιωτικών Ερευνών - Λουτρά Υπάτης

Επιμέλεια - Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου