Χελιδόνι

Χ Ε Λ Ι Δ Ο Ν Ι

[Ο τελάλης της άνοιξης]

                                                     Άφ’σα σύκα και σταφύλια

                                                     και σταυρό στη θημωνίτσα

                                                     κι ήρθα πίσω κι ηύρα φύτρα,

                                                     φύτρα, φύτρα, φύτρα, φύτρα!

 

Το παραπάνω τραγούδι, που λέγεται στα χωριά της δυτικής Φθιώτιδας, επιβεβαιώνει πως το χελιδόνι είναι αποδημητικό πουλί και φεύγοντας το φθινόπωρο από τη χώρας μας για την αραπιά, αφήνει στην αγροτική ύπαιθρο σύκα και σταφύλια και με τον ανοιξιάτικο γυρισμό του βρίσκει τα φυτά φυτρωμένα.

Επιστρέφει στην παλιά κατοικία του από την Αφρική κι απ’ τις θερμές χώρες. Το μεγάλο αυτό ταξίδι το κάνει σε δυο μέρες, επειδή στο γρήγορο πέταγμά του το βοηθά το σώμα του, που αποτελείται από σκελετό ελαφρό, οι μεγάλες φτερούγες του κι η ψαλιδωτή ουρά του. Μ’ αυτά τα όπλα της πτήσης, αλλάζει διεύθυνση ή ανεβοκατεβαίνει με θαυμαστή ευκολία.

Το χελιδόνι θεωρείται ο τελάλης της άνοιξης, επειδή γυρίζει τον πρώτο μήνα της άνοιξης, το Μάρτη και με τα χαριτωμένα τιτιβίσματά του διαλαλεί τον ερχομό της, γι’ αυτό είναι πλάσμα αξιοσέβαστο και αγαπά την κοινωνία των ανθρώπων, οι οποίοι αποφεύγουν να το σκοτώσουν, αφού μια τέτοια πράξη είναι βέβαιη κακοτυχία.

                                             ΤΙ ΜΑΣ ΦΕΡΝΕΙΣ, ΧΕΛΙΔΟΝΙ

                                              Στο βουνό το χιόνι λιώνει,

                                              ξεθολών’ η ρεματιά,       

                                               να, το πρώτο χελιδόνι,              

                                              που ’ρχεται απ’ την ξενιτιά.      

                                              -Χελιδόνι, που στις ρούγες       

                                              τις ανάγερες πετάς,        

                                              τι μας φέρνεις στις φτερούγες,             

                                              τι στην πλάτη σου κρατάς;

                                              -Απ’ την Αίγυπτο εκεί κάτω

                                              φτάνω με κατάνυξη,

                                              με δροσιές κι ανθούς γεμάτο,

                                              κουβαλώ την άνοιξη.      

                                              Του χειμώνα την υπνίλα

                                              διώχνω από κλαριά ξερά,

                                              φέρνω χόρτα, ανθούς και φύλλα

                                              κι ολοκάθαρα νερά.

                                               -Χελιδόνα ουρανοδρόμα,

                                               τι άλλο κουβαλάς γοργά;

                                               -Τη Λαμπρίτσα φέρνω ακόμα

                                               και τα κόκκινα τ’ αυγά.

Το χελιδόνι επιστρέφει στον ίδιο τόπο, απ’ όπου αποδήμησε. Πολλοί έδεσαν στο λαιμό ή στο πόδι του πουλιού κλωστή και διαπίστωσαν πως την επόμενη άνοιξη γύρισε στην παλιά φωλιά του. Ο φυσικός Βυφών αναφέρει πως κάποιος τσαγκάρης στη Βασιλεία της Ελβετίας, έπιασε χελιδόνι, έβαλε στο λαιμό του ταινία, γράφο-ντας τους παρακάτω στίχους και το απόλυσε.

                                            Ωραία χελιδών, πού και πώς,

                                            το χειμώνα σου περνάς;

Την άλλη άνοιξη, με το ίδιο χελιδόνι, πήρε την απάντηση.

                                     

                                             Παρά Αντωνίω εις Αθήνας.

                                             Τι σε μέλει κι ερωτάς;

Το χελιδόνι έχει πολλούς εχθρούς, ιδίως τα αρπαχτικά πουλιά, το γεράκι, την κουκουβάγια, τον αϊτομάχο, που όταν τα χελιδόνια δουν κανένα απ’ αυτά, ειδοποιούνται μεταξύ τους με οξείες φωνές, μαζεύονται κι όλα μαζί επιτίθενται κατά του εχθρού, που, πολλές φορές, τον διώχνουν.

Δεν εξημερώνεται σαν πουλί, ούτε τρώγεται το κρέας του. Πίνει νερό πετώντας χαμηλά στις πηγές, χωρίς να διακόψει το δρόμο του. Το στόμα του είναι βαθιά σχισμένο, που το σχίσιμο φθάνει ως τα μάτια του. Όταν κάθεται, νομίζει κανείς πως δεν έχει πόδια, καθώς η κοιλιά του ακουμπά χάμω.

Σχετικό είναι και το αίνιγμα. Από πάνω σαν τηγάνι, από κάτω σα βαμβάκι κι από πίσω σαν ψαλίδι, τι είναι;             

Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως τη χελιδόνα την έλεγαν Φιλομήλα και ήταν γυναικαδέλφη του βασιλιά Τηρέα. Έπεσε όμως σ’ ένα μεγάλο σφάλμα και από την ντροπή της δεν ήθελε να βγαίνει πια στον κόσμο. Παρακάλεσε, λοιπόν, το Θεό και τη μεταμόρφωσε σε πουλί.

Η δημοτική, αλλά και η λόγια ποίηση, δεν υστερεί σε στιχουργήματα, εμπνευσμένα από τα χελιδόνια. Ένα δημοτικό τραγούδι μιλάει για τη νέα βλάστηση, που χαρακτηρίζει την άνοιξη, σε συσχετισμό με την άφιξη των χελιδονιών.

   Ήρθε, ήρθε η χελιδόνα,

 ήρθε πάλι η μελιδόνα,

                                                              κάθισε και λάλησε

 και γλυκά κελάηδησε.

                                                              -Θάλασσα επέρασα,

 τη στεριά την ξέχασα,

                                                              κύματα κι αν έσχισα,

 έσπειρα, οικονόμησα.

Ο ερχομός των χελιδονιών την άνοιξη είναι ένα ευχάριστο γεγονός και τα υποδεχόμαστε με χαρά και αγαλλίαση.

  Ο ΕΡΧΟΜΟΣ ΤΩΝ ΧΕΛΙΔΟΝΙΩΝ

                              Τ’ αγέρι τ’ απριλιάτικο, το μαλακό μαϊστράλι,

                              που κατεβαίνει απ’ το βουνό, που φέρνει τ’ ακρογιάλι,                 

                              με τα χελιδονίσματα τ’ αθώα που κουβαλάει,

                                               την άνοιξη μηνάει.

                              Τώρα που χορταριάζ’ η γη κι ανθίζουν τα λουλούδια,

                              τα χελιδόνια έρχονται μ’ ολόχαρα τραγούδια,        

                              γυρίζουν στην παλιά φωλιά, στο γνώριμο λημέρι,

                                                                                 γυρίζουν ταίρι-ταίρι.

                              Φτεροκοπούνε στις αυλές τα πρώτα χελιδόνια,

                              γεμίσανε λαλήματα τα σπιτικά μπαλκόνια,

                              π’ άδεια απομείναν κι έρημα, σαν ήρθε του χειμώνα

                                                                                      η ολόπρωτη σταγόνα.

                              -Τότε που μας κυνήγησαν τα βρόχινα τα βόλια,

                              σταφύλια αφήσαμε γλυκά, καρπούς στα περιβόλια

                              και τώρα που γυρίσαμε, στη γη βρίσκουμε χλόη

                                                                         και στα κλαδιά ανθολόι.

                             

                              Έξω η αφέντρα του σπιτιού, έξω βγαίνει κι ακούει

                              ζευγαρωτά λαλήματα, πανώριο πολυβούι,

                              στρέφει ψηλά στα πάτερα, στου σπιτικού τη σκέπη,

                                                                                       τα χελιδόνια βλέπει.

                              -Καλώς τα, λέει γλυκά-γλυκά, με μια χαρά μεγάλη,

                              καλώς τα, καλώς ήρθατε τα χελιδόνια πάλι,

                              καλά εδώ να περάσετε, στον τόπο που σας ξέρει,

                                                                                κι αυτό το καλοκαίρι.

                              Να κάνετε πουλάκια νια, μικρά ξεπεταρούδια,

                              να μας καλοκαρδίσετε μ’ ολόγλυκα τραγούδια,

                              με το καλό να φύγετε, απ’ του σπιτιού την κόχη,

                                                                         σα θα ’ρθει πρωτοβρόχι.

Στη Ρούμελη, αλλά και σ’ όλο τον ελλαδικό χώρο, την πρώτη του Μαρτιού, περνούν, μικροί και μεγάλοι, δίχρωμη κλωστή, συνήθως κόκκινη κι άσπρη, που προηγουμένως την έχουν στρίψει, στο δάχτυλο ή στον καρπό του χεριού, για να μην τους μαυρίσει, όπως πιστεύουν, ο ήλιος. Τη μαρτιάτικη δε αυτή κλωστή άλλοι την έβγαζαν και την κρεμούσαν στο φράχτη της αυλής ή στα κάτω κλαδιά κάποιου δένδρου, με τον ερχομό των χελιδονιών, να την πάρουν αυτά για να φτιάξουν τη φωλιά τους κι άλλοι την περνούσαν στο ποδάρι του σουβλισμένου σφαχτού, τη μέρα της Λαμπρής, να καεί.

                                               ΤΟ ΧΕΛΙΔΟΝΙ ΚΙ Ο ΜΑΡΤΗΣ

                                                  Τώρα έλιωσε το χιόνι,

                                                  τώρα έφτασε η Λαμπρή,      

                                                  έλα, έλα, χελιδόνι,    

                                                  στης αυλής μας το κλαρί.     

                                                 Πριν του Μάρτη η αυγή φωτίσει,

                                                 τήνε βάλαμε, ως παλιά,

                                                 μην ο ήλιος μας μαυρίσει,

                                                 μη μας κάψει η αντηλιά.

                                                 Το μαρτιάτικο βραχιόλι,       

                                                 τη μαρτιάτικη κλωστή,      

                                                 στο κλαρί κρεμάσαμε όλοι,         

                                                 τώρα τη Σαρακοστή.

                                                Πάρε την κλωστή να χτίσεις

                                                και να στρώσεις τη φωλιά

                                                και γλυκά να κελαηδήσεις

                                                μ’ ολοπρόσχαρη λαλιά.

                                                                            

Τι κόπος στο ζευγάρι των χελιδονιών, όταν επιστρέψουν στο παλιό λημέρι τους. Αρχίζουν, αφού πρώτα χαιρετίσουν την παλιά φωλιά τους, μιαν ασταμάτητη εργασία. Το χτίσιμο της κούρνιας, αν έχει γκρεμισθεί ή την επιδιόρθωσή της, αν έτυχε και φθάρθηκε κάπου. Πάνε πέρα-δώθε και κουβαλάνε όλη μέρα λάσπη με άχερο και πλάθουν με τη μύτη τους το νέο υλικό για το σπίτι τους, που είναι επίζηλο κομψοτέχνημα, και στο τέλος φέρνουν φρύγανα και στρώνουν τη φωλιά εσωτερικά και πούπουλα και χνούδια και προβατότριχες, για ν’ απιθώσουν τ’ αυγά. Με λαχτάρα περιμένουν να βγουν τα παιδάκια τους, με αλογάριαστο κάματο φτερουγίζουν ύστερα και μεταφέρουν τροφή, να τα μεγαλώσουν. Καλέ, τα ‘χετε δει; Τα κιτρινομύτικα ξεπεταρούδια! Μόλις έρχεται η μάνα τους, αμέσως χάσκουν αυτά μ’ ένα ομόφωνο κράξιμο, σα να λένε –Σ’ εμένα, μάνα, σ’ εμένα αυτό το φαγί. Κι η μάνα, δικαιοδότησσα. Όλα με την αράδα τα ταγίζει. Μεγαλώνουν πια και κάνουν το πρώτο πέταγμά τους, δειλά-δειλά. Βγαίνουν στη ζωή.

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΠΕΤΑΓΜΑ

                              Χελιδόνια ήρθανε κάτω απ’ το μπαλκόνι,

                              χελιδόνια ήρθανε στις παλιές φωλιές,

                              φτερωτών η στέγη μας γίνηκε πια θρόνι,

                              γέμισε το σπίτι μας απ’ αθώες λαλιές.

                              Όλο πάνε κι έρχονται κι όλο φτερουγίζουν

                              χελιδόνια ολόμαυρα με φτερά γοργά,

                              κουβαλούνε φρύγανα, τις φωλιές τους χτίζουν

                              και γεννούν και κλώθουνε πλουμισμέν’ αυγά.

                              Τα χελιδονόπουλα ξεπροβάλλουν τώρα,

                              στην αράδα στέκονται γύρω απ’ τη φωλιά,

                              την τροφή τους δέχονται, το νερό στην ώρα,

                              απ’ την πρώτην ίσαμε τη στερνή αντηλιά.

                              Χαίρονται οι μανάδες τους, χαίρονται κι εκείνα,

                              δε χωρούν στην κούρνια τους, που τριζοκοπά,

                              ουρανός τρισγάλανος και καθάρια αχτίνα

                              τα καλούν να φύγουνε, να πετάξουν πια.

                              Να τα, που σηκώνονται τα ξεπεταρούδια,

                              πρώτο κάνουν πέταγμα με τρελή χαρά,

                              με γλυκά λαλήματα, με γλυκά τραγούδια,

                              στον αγέρα λάμνουνε μ’ απαλά φτερά.

                              -Στο καλό, πετούμενα, στο καλό να πάτε,

                              στο καλό κι η ζήση σας, λίγη, είτε πολλή,

                              να ’ναι ολοχαρούμενη, να ’ναι όπως ζητάτε,

                              να ’ναι σαν κελάδημα γλυκερή πολύ.

Κάποτε όμως όχι μόνο δε βρίσκουν την παλιά φωλιά τους, όταν γυρίζουν, αλλ’ ούτε και το μπαλκόνι και το σπίτι, που την είχαν χτισμένη. Κάποιος χάλασε τη φωλιά ή γκρεμίσθηκε το σπίτι, που λημέριαζαν χρόνια και χρόνια.

                                                   Η ΒΟΥΒΗ ΣΤΕΓΗ

                              Τα πετροχελίδονα δε σφυρίζουν πάλι,

                              όπως ψες, όπως προψές κι όπως και την άλλη.

                              Τάχα που να χάθηκαν, τώρα με τη δύση;

                              Κι είχα τις φωνούλες τους τόσο συνηθίσει.

                              Οι στιγμές διαβαίνουνε, πήρε και βραδιάζει

                              και πετροχελίδονο μήτε που κουρνιάζει.

                              Του κεραμιδόσπιτου πια εβουβάθ’ η στέγη,

                              κλαίει η στέγη ολόρφανη κι η καρδιά μου κλαίγει.

     

Γλωσσάρι

λάμνω= κωπηλατώ, πετώ.

πάτερο, το= χοντρό ξύλινο δοκάρι που στηρίζει το μπαλκόνι ή την οροφή του σπιτιού, καβαλάρης.

                             

Πεζός λόγος: Τάκης Ευθυμίου

Ποιητικός λόγος: Γιάννης Σαντάρμης

Από το βιβλίο τους: «Φυτά, πουλιά & ζώα του τόπου μας-Μύθος & λαϊκή παράδοση»