Πολυσπόρια

Από την πανσπερμία των Αρχαίων Αθηναίων στα φθινοπωρινά «πολυσπόρια» των Νεοελλήνων

ΤΗΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΠΟΛΥΜΕΡΟΥ-ΚΑΜΗΛΑΚΗ    Διευθύντριας του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Δεν προσκομίζω καμιά νέα θεωρία υποστηρίζοντας ότι  πολλές εορταστικές και τελετουργικές διαδικασίες της λατρείας των τελευταίων χρόνων  της μεταγενέστερης αρχαιότητας παρέμειναν στο χριστιανικό εορτολόγιο και προσαρμόστηκαν προς τις παραδόσεις και το τυπικό της νέας θρησκείας (Χριστούγεννα προς τη γέννηση του Ήλιου, εορτή των Καλανδών-Πρωτοχρονιά, θυσίες ζώων σε πανηγύρια κ.ά.).  Επίσης γιορτές  στον κύκλο  του χρόνου χωρίς  ούτε την χριστιανική επικάλυψη, όπως η Πρωτομαρτιά (χελιδόνισμα, χτύπημα κουδουνιών), η Πρωτομαγιά,  η γιορτή του Λιοτροπιού (24 Ιουνίου, θερινές τροπές του Ήλιου), η πρώτη Σεπτεμβρίου, οι κήποι του Aδωνη και ανάλογα μαγικολατρευτικά έθιμα, οι μεταμφιέσεις του Δωδεκαημέρου και  της Αποκριάς, οι ιεροί  άροτοι (οργώματα) και άλλα έθιμα που συνοδεύουν την αρχή ή το τέλος της σποράς, του  θερισμού και του αλωνισμού, λείψανα οργιαστικών λατρειών (Αναστενάρια κ.ά.),  η Πολυσπορίτισσα με την πανσπερμία. Πολλά από τα λατρευτικά έθιμα, όπως ήδη επισημαίνει ο Γ. Μέγας, είναι αγροτικά, με πανάρχαιες ρίζες και αφορούν στην προσπάθεια εξευμενισμού αφ’ ενός και ευχαριστιών αφ’ ετέρου προς τον δαίμονα  της βλάστησης με την προσδοκία της καλής εσοδείας.  Επειδή μάλιστα οι καιρικές συνθήκες δεν είναι σε όλη την Ελλάδα οι ίδιες  η έναρξη των αγροτικών εργασιών, και κυρίως της σποράς, δεν γίνεται συγχρόνως και έτσι τα έθιμα,  κατά  βάσιν ίδια γίνονται σε διαφορετικές ημέρες που απέχουν λίγο μεταξύ τους. Έτσι εξηγείται και το γεγονός ότι η εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου σφραγίζει το τέλος ή αλλού το  μέσον της  σποράς. Έτσι ο λαός τη λέει Αποσπορίτισσα  ή Μεσοσπορίτισσα και τη θεωρεί προστάτρια της σοδειάς (<εισόδια), γι αυτό και «Αποσοδειά» και προς τιμήν της «εισάγει» συμβολικά, κατά  αρχαία συνήθεια (πανσπερμία) στο ναό «πολυσπόρια», η «μπουμπόλια»  ή «μπουσμπουρέλια».  Την παραμονή ή και ανήμερα των Εισοδίων, αλλά και του αγίου  Ανδρέα,  με έσχατο χρονικό  όριο  της αγίας Βαρβάρας (4  Δεκεμβρίου), οι  νοικοκυρές έβραζαν πολλά σπόρια μαζί: σιτάρι, κριθάρι, σίκαλη, καλαμπόκι, φασόλια, ρεβύθια, κουκκιά  και τα μοίραζαν υπό τύπον κολλύβων στη γειτονιά «για να γίνουν τα σπαρμένα». Από αυτά ένα πιάτο  «εισάγουν» στην εκκλησία, όπου διαβάζεται κατά τη λειτουργία και μοιράζεται  στο εκκλησίασμα.  Ένα μέρος του επιστρέφεται στο  σπίτι. Από αυτό έχουν μερίδιο και τα ζώα, ιδιαίτερα «οι αροτήρες  βόες», «τα καματερά βούγια» και το υπόλοιπο το ρίχνει ο γεωργός στο χωράφι για «να αναπαυθεί ο σπόρος». Αλλού παίρνουν πολυσπόρια  και πάνε στη βρύση για να την ταΐσουν ή να την νίψουν.  Ρίχνουν τα σπόρια στο νερό και λένε: «Όπως τρέχει το νερό να τρέχει το βιο». Κατόπιν παίρνουν νερό και γυρίζουν στο σπίτι. Η  προσφορά  της πανσπερμίας είχε και τον χαρακτήρα κολλύβων προς τους νεκρούς. Είναι  άλλωστε γνωστό ότι όσπρια είναι το κύριο  φαγητό  των νεκροδείπνων και μνημοσύνων. Οι αρχαίοι εξ άλλου προσέφεραν πανσπερμία στη Δήμητρα και τους Δαίμονες της ευφορίας της γης καθώς και στον ψυχοπομπό Διόνυσο και τις  ψυχές των νεκρών, την τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων, τους λεγομένους Χύτρους, όταν  ήταν ανοιχτός ο Άδης. Αλλά και κατά την εποχή  της συγκομιδής καρπών των δένδρων, που συμπίπτει με τους μήνες Οκτώβριο-Νοέμβριο, τον μήνα Πυανεψιώνα, μοίραζαν κουκιά.  Η μετάληψη της πανσπερμίας μετέδιδε στους μετέχοντες καλή τύχη. Ο Μ. Nilsson χαρακτηρίζει τη  συνήθεια των πολυσπορίων-πανσπερμίας ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα συνέχειας ανά τους αιώνες μιας λατρευτικής συνήθειας, που ανήκει στο στρώμα της λαϊκής θρησκείας.    Στην Παναγία-Δήμητρα, όπως εύστοχα  παρατηρεί ο αείμνηστος Καθηγητής της Λαογραφίας Δημήτριος Λουκάτος,  προσφέρεται  «ευχαριστήρια πανσπερμία για το καλό που πέρασε και για το καλό που πρέπει να συνεχιστεί» καθώς η σοδειά του καλοκαιριού έχει καταναλωθεί σχεδόν  κατά το ήμισυ:  «Μισό ’φαγα, μισό 'σπειρα, μισό  ’χω να περάσω». Προσαρμοσμένη σε πιο σύγχρονες ανάγκες η γιορτή στην αγροτική Αμφίκλεια Φθιώτιδας (π. Δαδί) την ημέρα αυτή όπως σημειώνει  η Δαδιώτισσα κ. Ανθή Πράσσου: «Στις 21 Νοεμβρίου στην Αμφίκλεια γίνεται μονοκκλησιά  στη Μητρόπολη, με αρτοκλασία  και περιφορά της εικόνας της Παναγίας στα  γραφικά σοκάκια. Αυτή την ημέρα γιορτάζουν οι αγρότες μας. Παλιότερα πήγαιναν κι ένα πιάτο  με  βρασμένους  καρπούς (σιτάρι, κριθάρι, ρεβύθια, φασόλια κ.ά.) και με αυτά τάιζαν τα ζωντανά. Ως τιμώμενα πρόσωπα οι αγρότες περνούν από τα γραφεία των γεωργικών συνεταιρισμών να φιλευτούν  και να τους ευχηθούν υγεία και καλά μπιρικέτια (σοδειά). Ο Δαδιώτης αγρότης λέει: «Το μισό έφαγα,  το μισό έσπειρα, το μισό έχω στην κοφ’νίδα(1)».  Τα Εισόδια αντιστοιχούν,  όπως είναι γνωστό,  με την τελετουργική είσοδό της Θεοτόκου στα «Άγια των αγίων», αφού οι γονείς της, λόγω της συλλήψεώς της σε προχωρημένη ηλικία,  θεώρησαν τη γέννησή της θαύμα και την αφιέρωσαν σε  ηλικία τριών ετών στο ναό. Ανάλογη  με την ηλικία και την τελετουργία είναι και η εικονογραφία της ημέρας, σύμφωνα με την οποία η Παναγία νήπιο εισέρχεται στο Ναό, συνοδευόμενη από λαμπαδηφόρες παρθένες και τους γονείς της. Όπως παρατηρεί ο καθηγητής Δημ. Λουκάτος  (Τα Φθινοπωρινά, σ. 130-151, εδώ σ. 132) ο λαός τα Εισόδια της Παναγίας έχει συνδέσει εύστοχα με την είσοδο στο χειμώνα αλλά και με τη σοδειά του, αφού βρίσκεται στην  αρχή του χειμώνα και  σηματοδοτεί το τέλος περίπου της εσοδείας (έχουν συγκεντρωθεί σχεδόν όλοι οι καρποί στο σπίτι) και  την αρχή της νέας περιόδου  με τη σπορά των δημητριακών, που ανάλογα με την περιοχή έχει τελειώσει (Αποσπορίτισσα), η έχει φτάσει στη μέση (Μεσοσπορίτισσα)  ή και στην αρχή ακόμη (Αρχισπειρίστρα). Η Παναγία, λοιπόν, συνδέεται με την καλή σοδειά (Καλοσοδειά), τη γονιμότητα της γης,  πράγμα που δηλώνει και η εθιμική πανσπερμία, η προσφορά δηλαδή την ημέρα αυτή σε όλο σχεδόν τον ελληνικό χώρο φαγητού που παρασκευάζεται από πολλούς σπόρους μαζί. Ο λαός το λέει πολυσπόρια ή μπόλια, η μπομπόλια, μπουσμπουρέλια.  Είναι επίσης, φυσικό,  την εποχή αυτή, πέρασμα από μια εποχή σε άλλη, να γίνονται μετεωρολογικές προβλέψεις και παρατηρήσεις για τις ημέρες που θα ακολουθήσουν. Παρατηρώντας ότι από αυτή την ημέρα ο αστερισμός της Πλειάδας (Πούλια) αρχίζει να μην είναι ορατός (βασιλεύει) προβλέπουν ότι ο καιρός θα είναι καλός ή κακός ανάλογα για σαράντα ημέρες. Μάλιστα  πιστεύουν ότι όσα σπείρονται μέχρι τις 21 Νοεμβρίου φυτρώνουν γρήγορα. Όσα σπείρονται από κει  και πέρα αργούν να φυτρώσουν. Φυτρώνουν σε σαράντα ημέρες, αφού τα προλαβαίνει ο χειμώνας, που έχει  παραγγείλει εδώ και λίγες ημέρες: «τ’ άη Μηνός (11 Νοεμβρίου) εμήνυσα και τ’ άη Φιλίππου (14 Νοεμβρίου) αυτού είμαι //  μήτε τσοπάνος στα βουνά μήτε ζευγάς  στον κάμπο».  Τη δύση της Πλειάδος θεωρούσαν και οι αρχαίοι ως  αρχή του χειμώνα και  γι' αυτό προτιμούσαν  να σπέρνουν ενωρίτερα, πάντως όχι  αργότερα από όσο οι σημερινοί. Οι  Βυζαντινοί συγγραφείς  αναφέρουν επίσης ότι η σπορά άρχιζε με την δύση των Πλειάδων  και την αναχώρηση  των γεράνων, δηλ. κατά  τον Νοέμβριο, μερικοί μάλιστα όριζαν την 11η ή 13η  του μηνός ως τις  καταλληλότερες. Πολλοί έσπερναν και τον Οκτώβριο (Γεωπονικά 3,2,4).    Οι γνωρίζοντες τις αρχαίες  λατρευτικές συνήθειες κάνουν εύκολα τις αναγωγές τους στις αγροτικές γιορτές, όπως τα Θεσμοφόρια (τον  Νοέμβριο) για την ευδοκίμηση του σίτου,  μετά  τη σπορά, αλλά και προς το «ευγενέστερον και λεπτότερον άνθος της ελληνικής  λαϊκής  θρησκείας» τα Ελευσίνια Μυστήρια, αγροτική κατ’ αρχάς εορτή, τελούμενη κατά την εποχή της φθινοπωρινής σποράς με κεντρική  ιδέα τη ζωή και το θάνατο που συμβολίζει η βλάστηση της νέας εσοδείας με σπόρο από την παλαιά. Σημείωση: Το παρόν κείμενο είναι μέρος της ομιλίας που εκφώνησε η κ. Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη στα εγκαίνια του Μουσείου Ψωμιού στην Αμφίκλεια  στις 21 Νοεμβρίου 2003. Πηγή: http://www.kentrolaografias.gr Επιμέλεια-Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου