Βορτσέλας Ιωάννης

ΙΩΑΝΝΗΣ Β. ΒΟΡΤΣΕΛΑΣ

& το μνημειώδες βιβλίο του: «ΦΘΙΩΤΙΣ, η προς νότον της Όθρυος»

του Δημ. Κουτσολέλου, επίτ. Επόπτη Δημ. Εκπαίδευσης από την
 εισήγησή του στο 3^ο Συνέδριο Φθιωτικής Ιστορίας

Παλαιόκαστρο Φθιώτιδας, η γενέτειρα του Ιωάννη Βορτσέλα

Το  έτος  1907, σε ηλικία  66  χρόνων ο Ιωάννης Βορτσέλας, μέσα  στη  φωτιά του  Μακεδονικού  Αγώνα (1904-1908), μοναδικού στην ιστορία του Ελληνισμού γεγονότος, γράφει και εκδίδει, κατά τρόπο υποδειγματικό και άρτιο, το περισπούδαστο και μνημειώδες βιβλίο του με τίτλο: «ΦΘΙΩΤΙΣ, η προς νότον της Όθρυος, ήτοι: απάνθισμα ιστορικών και γεωγραφικών ειδήσεων από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς» (Αθήνα, 1907, σελ. 518), αφιε­ρωμένο στον γυναικάδελφο του Ανάργυρο Σιμόπουλο από την Άμφισσα, τότε Υπουργό των Οικονομικών. Τυπώθηκε, σε λίγα αντίτυπα, με προεγ­γραφές και εισφορές συνδρομητών. Φυσικό ήταν να εξαντληθεί πολύ γρήγορα και, συνεπώς, παρέμεινε άγνωστο, χωρίς να εκπληρώσει τον προορισμό του, όπως επιθυμούσε ο δημιουργός του. 

Το έργο περιέχει χωρογραφικό πίνακα και διαιρείται σε τρία μέρη:

Α' Στη Φυσική Γεωγραφία της Φθιώτιδας, που περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια, στα οποία εξετάζονται: τα γεωγραφικά όρια, ο Μαλιακός κόλπος, οι οροστοιχίες, ο Σπερχειός και οι παραπόταμοι του, οι θεομηνίες (κατακλυσμός-σεισμοί), ο μεταλλικός πλούτος, τα ιαματικά νερά, τα φυτικά προϊόντα και ο ζωικός πλούτος της περιοχής.

Β' Στην Ιστορία της Φθιώτιδας «και της άλλης Θεσσαλίας, καθόσον αναφέρεται προς αυτήν», από τους αρχαιότατους χρόνους μέχρι το 1833. Περιέχει δώδεκα κεφάλαια με λεπτομερειακή εξέταση των γεγονότων.

Και Ρ Στη Φθιώτιδα ελεύθερη από την Τουρκική τυραννία, που περιέ­χει δύο κεφάλαια. Στο πρώτο, εξετάζονται η διοικητική διαίρεση, η εκκλησιαστική διοίκηση και ο σχηματισμός των Δήμων. Στο δεύτερο, εξετάζεται η σύγχρονη κατάσταση της Φθιώτιδας, ως τις αρχές, δηλαδή, του περασμένου αιώνα.

Στο τέλος ακολουθεί «Επίμετρον», στο οποίο αναφέρονται «γλωσσικά τινά εν Φθιώτιόι λείψανα βαρβαρικών επιδρομών» (σλαβικά, αλβανικά και ρουμανικά). Ο συγγραφέας παραθέτει πλουσιότατη σχετική βιβλιο­γραφία, ελληνική και ξένη. Με βαθειά συναίσθηση του χρέους του, τονί­ζει χαρακτηριστικά στον πρόλογο του: «Καίτοι δε καλώς γιγνώσκω το του Ξενοφώντος (Απομν. 11, 8,5) «χαλεπόν ούτω ποιήσαι, ώστε μηδέν αμαρτείν, χαλεπόν δε και αναμαρτήτως τι ποιήσαι μη αγνώμονι κριτή περιτνχείν», δεν εδίστασα, όμως να προβώ εις την εκτύπωσιν του έργου, το μεν φρονών, κατά τον αυτόν συγγραφέα, ότι «ου παν ράδιον εστίν ενρείν έργον, εφ' ω ουκ αν τις αιτίαν έχοι», το δε πεποιθώς, ότι, υπό των επαϊόντων, καταδειχθήσονται τα, τυχόν, ημαρτημένα ή ελλιπώς έχοντα, ότε το κέρδος έσται μέγα, διότι το βιβλίον δύναται, εν προσέχει μέλλοντι να εκόοθή επηνωρθωμένον και ως οίον τε πληρέστερον» (σελ. γ', δ')·

Ύστερα από την παράθεση της διαδρομής της ιστορικής Φθίας, γρά­φει στην εισαγωγή του: «Ότε δε, θεία συνάρσεί, δια του πρωτοκόλλου της 10/22 Νοεμβρίου 1832, ανεγνωρίσθη υπό των Δυνάμεων, το Βασιλέων της Ελλάδος, ανεγνωρίσθη δε και υπό τον Σουλτάνου, τότε η υπό της Ν. Όθρυος παραχωρηθείσα τη Ελλάδι, χώρα, η αποτελέσασα το Ελληνικόν Βασίλειον, δια νόμου της 3/15 Απριλίου 1833, διηρέθη εις δέκα Νομούς, ων της Λοκρίδος και της Φωκίδος διηρείτο εις τεσσάρας επαρχίας, την της Φθιώτιδος, της Λοκρίδος, της Παρνασσίόος και της Δωρίδος, η δε επαρχία της Φθιώτιδος συνεστάθη εκ των, επί Τουρκοκρατίας, επαρχιών Ζητοννίον και Πατρατσικίου, πρωτεύουσαν έχουσα το Ζητούνιον (Λαμία)» (σελ. 8). Αναφερόμενος στο θρυλικό και δοξασμένο ποτάμι, τον Σπερχειό, με το οποίο η ρουμελιώτική ψυχή έχει, στη διαδρομή του χρό­νου, συνδεθεί, σημειώνει: «Επί Φραγκοκρατίας ωνομάζετο ο ποταμός Ελλάδα.... Το όνομα τούτο, Ελλάς, Ελλάδα, εν παραόόξω περιπλανηθεί, από μικρών αρχών ορμώμενον και κατ' ολίγον την λαμπηδόνα της δόξης αυτού εις ευρυτάτην έκτασιν χώρας εκτείναν, εν τοις χρόνοις ζοφεράς βαρβαρότητος και φοβερών καταιγίδων, ότε εκινδύνευσε αύτη να κατα-ποντισθή, εστηρίχθη, ούτως ειπείν, εις την τελευταίαν ταύτην και απροσ-όόκητον μαρτνρίαν, την όηλούσαν, ότι αι χώραι αύται ήσαν ποτέ το κύριον λίκνον των Ελλήνων. Μετά δε της νέας εξεγέρσεως του Έθνους, εξηγέρθησαν και πάλιν τα αρχαία ονόματα Ελλάς και Σπερχειός και έλα­βαν την προσήκουσαν αυτώ θέσιν. Ως δε αι Θερμοπύλαι αναμιμνήσκου-σιν ημάς τον Λεωνίδαν, ούτω και ο Σπερχειός αναμιμνήσκει ημάς τον Νικηφόρον Ονρανόν, όστις ανεδείχθη εις των σωτήρων τον Ελληνισμού, κατατροπώσας, επί των οχθών του ποταμού τούτου, τω 995 μ.Χ., τον Βασιλέα των Βουλγάρων Σαμουήλ, ως εν τω οικείω τόπω ρηθήσεται. Αναμιμνήσκει έτι ημάς τους νέους Εθνομάρτυρας Ησαΐαν, των Σαλώνων Αρχιερέα και τον Αθανάσιον Διάκον, στήσαντας αυτόθι, τω 1821, αθά­νατα μνημεία ηρωισμού και μαρτυρίου.» (σελ. 26) Και εύλογα ερωτά: «Πότε άραγε όμοιον τω Αθανασίω Διάκω μνημείον ανεγερθήσεται εις αίδιον μνήμην του, τω 995 μ.Χ., κατά κράτος, επί των οχθών του Σπερ­χειού, κατατροπώσαντος τους Βουλγάρους, Νικηφόρου Ουρανού και δια της νίκης αυτού γενομένου σωτήρος του Ελληνισμού» (σελ. 408)

Στο σημείο αυτό, παρέχεται η ευκαιρία να τονισθεί, ότι η ανέγερση επιβλητικού Παμφθιωτικού Ιστορικού Μνημείου και Μουσείου στην εθνική οδό Θερμοπυλών-Αλαμάνας, είναι δικαιότατο αίτημα του Φθιωτικού λαού. Είναι εκπλήρωση ιερού και εθνικού χρέους σε ανάμνηση περίλαμπρων μαχών: Θερμοπυλών (480 π.Χ.), Σπερχειού (995μ.Χ.), Βασι­λικών (1821), Αλαμάνας (1824) και Γοργοποτάμου (1942). Θα εκπροσω­πούν όλες τις ιστορικές περιόδους, θα συμπυκνώνουν όλα τα ιστορικά γεγονότα της Φθιώτιδας και θα διαιωνίζουν το υψηλό νόημα των αγώ­νων του Έθνους για την απόκτηση και διατήρηση της πολυπόθητης ελευ­θερίας του.

Πλημμυρισμένος από απέραντη συγκίνηση για την υπέρτατη θυσία του Διάκου στην Αλαμάνα, Διγενή και ημίθεου του Εικοσιένα, μάρτυρα της θρησκείας και ήρωα της πατρίδας, ο Ι. Βορτσέλας υπογραμμίζει: «Ο πρόωρος και σκληρός θάνατος του Διάκου ετρανμάτισε καιρίως τα σπλάγχνα της Ελλάδος, άπαντες οι Έλληνες βαρυαλγώς επένθησαν την στέρησιν του ενδόξου αρχηγού της Λεβαόείας και η δημοτική ποίησις, πιστός διερμηνεύς της εθνικής ευγνωμοσύνης, εξύμνησε τον ηρωϊσμόν του Διάκου, δια διαφόρων ασμάτων, καθ' όλην σχεδόν την Ελλάδα, αδομένων εν τοις κυκλικοίς χοροίς και ταις πανηγύρεσι μέχρι σήμερον.» (σελ. 408). Εξυμνώντας την αντίσταση του λαού μας και πιστεύοντας στη μελ­λοντική ανύψωση του, γράφει: «Κατά ταύτα, αι τεσσαράκοντα περίπου επιδρομαί των βαρβάρων και ο Παπισμός, όστις έθεσεν εις ενέργειαν τας παλλάς σταυροφορίας, ων κυριώτατος σκοπός ήτο η εξασθένησις του Βυζαντινού Κράτους, προς επέκτασιν της παπικής δυνάμεως και αι, επί δισχίλια έτη, δοκιμασίαι των Ελλήνων δεν ηδυνήθησαν να εξοντώσωσι το εθνικόν αυτών αίσθημα και να επισκοτίσωσι τας ένδοξους παραδόσεις του Ελληνισμού, εξ' ων είθε να αντλή νέον ενθουσιασμόν και νέας δυνά­μεις προς νέαν ζωήν και νέα έργα.» (σελ. 454).

Όλα τα κείμενα του βιβλίου, προϊόντα αγάπης και στοχασμού, πίστε­ως και ευαισθησίας, υψηλής αυτογνωσίας και ευθύνης, καρποί έγκυρου μόχθου και δυνατών συγκινήσεων, αποστάζουν πνευματικό άρωμα και κρατούν μια διαύγεια και μια λάμψη, πολύτιμες αρετές για την κυριαρχία του λόγου. Γραμμένα με μεστό στοχασμό, πυκνότητα και απόλυτη πλη­ρότητα, νουθετούν, διδάσκουν και κατευθύνουν το Λαό μας, του οποίου η ιστορική μνήμη είναι θησαυρός αιματηρός, περηφάνια και ευθύνη.

Το εξαίρετο και λαμπρό, πολύτροπο και πολυδύναμο αυτό έργο, από­λυτα τεκμηριωμένο, αποτελεί συμπυκνωμένο πνευματικό θησαυρό, που έχει ταξινομηθεί με σοβαρότητα και ήθος, με αξιοζήλευτη ερευνητική υπομονή και αταλάντευτη πίστη, με ικανή πρωτοτυπία και αξιέπαινη αυτοσυνειδησία, με ιστορική συνέπεια και μοναδική υπευθυνότητα. Δια­κρίνεται για το βάρος, το βάθος, το εύρος, την πλήρη ενημερότητα, την επιτυχή εκλογή της ύλης και τη συστηματική διάρθρωση. Είναι καρπός αυστηρής επιστημονικής και εθνικής προσφοράς και έχει πλουτίσει την ελληνική βιβλιογραφία. Η έκδοση χαιρετίστηκε με ευμενείς κριτικές από δικούς μας και ξένους επιστήμονες. Το «Δελτίον της Χριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας γράφει: «Μακρού χρόνου ενδελεχής μελέτη, τιμώσα τον συγγραφέα. Εάν οι νεώτεροι λάβωσι υπόδειγμα το ακάματον του συγγραφέως και την αγάπην του προς την Ιστορίαν της ιδίας Πατρί­δος, η Ελλάς έχει ταχέως την μεγάλην αυτής Ιστορίαν, τέως άγνωστον εν ταις λεπτομερείαις αυτής» (1908, τόμος 8, σελ. 91). «Παρέχει ημίν περισπούδαστον συγγραφήν περί Φθιώτιδος-σημειώνει ο Εμμ. Γαλάνης, ανά­μεσα στα άλλα-ην εξετάζει ου μόνον τοπογραφικός, αλλά και υπό μυθολογικήν και ιστορικήν έποψιν, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τούδε, παρουσιάζων ημίν πλήρη εικόνα και της σημερινής καταστάσε­ως...Εν τέλει, οφείλομεν τω μεν συγγράφει να συγχαρώμεν επί τω αρίστω αυτώ έργω, τους δε Δήμους να προτρέψωμεν, όπως έλθωσιν αρωγοί εις σύγγραμμα, όπερ διαλευκάνει, τόσον εξόχως, την ιστορίαν των και παρέ­χει αρίστην συμβολήν εις την μελέτην ενός ενδόξου μέρους της καθόλου Ελληνικής χώρας.» (Εφημ. «Σκρίπ», Αθήνα, 17.9.1907, σελ. 3). Οι καθη­γητές του Πανεπιστημίου Αθηνών: Ν. Βέης, Κ. Αμαντος, Μ. Βολονάκης, Γ. Κόλλιας κά. εκτιμούσαν πολύ τη «Φθιώτιδα» και τη θεωρούσαν πολύ­τιμη.

«Η «Φθιώτις»-γράφει ο συγγενής και συγχωριανός του, άξιος παιδα­γωγός και εμπνευσμένος λογοτέχνης και συγγραφέας Απόστολος Ζορμπάς-στάθηκε η πλουσιότερη πνευματική τροφή στα παιδικά μας χρόνια, μας πότισε με την αγάπη και την περηφάνια για τον τόπο μας και μας εμφύσησε το σεβασμό στο σοφό προγονό μας και το χρέος να ακολου­θήσουμε τα βήματα του.»

Ο έξοχος λογοτέχνης, εκδότης και συγγραφέας Χαρίλαος Μηχιώτης, από το Νεοχώρι-Τυμφρηστού, που αναστήλωσε το έργο του Ιωάννη Βορτσέλα, εκδίδοντας το, με φωτογραφική ανατύπωση του αρχετύπου (1973, Εκδοτικός οίκος «Κασταλία»), ανάμεσα στα άλλα, γράφει: «Όταν εκδό­θηκε, το 1907, ήταν ο πρώτος και θεμέλιος λίθος για τη μελέτη και την προβολή αυτής της ιστορικής γωνιάς τον ελληνικού χώρου, που υπήρξε προαιώνια εθνική κοιτίδα, μήτρα τον Ελληνισμού και μεγάλο, μοναδικό σταυροδρόμι στη μακρόχρονη ελληνική ιστορική πορεία. Τόπος, με τέτοια ιστορικά προσόντα, η Φθιώτιδα δέχτηκε, για πρώτη φορά, με το ομώνυμο βιβλίο, τις φεγγοβόλες δέσμες από πνευματικές αχτίδες, που φώτισαν, για πρώτη φορά, την ιστορική της φυσιογνωμία. Καρπός υπο­δειγματικά, ευσυνείδητης προσπάθειας, με τη σφραγίδα της ειλικρίνειας στις προθέσεις, με φανερό τον χαρακτήρα της ακαταπόνητης έρευνας και της αυστηρής προσήλωσης στην επιστημονική μέθοδο επεξεργασίας τον υλικού, το βιβλίο αυτό στάθηκε ο πρώτος δάσκαλος, που συνειδητοποίη­σε σ' έναν κύκλο στενό, τότε, γραμματισμένων Φθιωτών τη φυσιογνωμία της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Η αρχιτεκτονική του είναι θαυμαστή...Δεν απομονώνει, δεν αφηγείται ξερά και αποσματικά, τα ιστορικά γεγονότα, που διαδραματίστηκαν στο Φθιωτικό χώρο. Δημιουργεί το πλαίσιο, υφαί­νει τον περίγυρο, απλώνει τον πλατύ καμβά της Ελληνικής Ιστορίας και επάνω σ' αυτόν εξιστορεί ανάγλυφα τα γεγονότα αυτά-γεγονότα, που είναι συνέχεια ή συνέπεια ή αιτία άλλων γεγονότων του ευρύτερου Ελλη­νικού χώρου.»

«Το έργο του Βορτσέλα-γράφει ο ακαταπόνητος Ευρυτάνας ιστοριο­δίφης Πάνος Ι. Βασιλείου-είναι ζωντανό παράδειγμα μόχθου και αξιομίμητο δίδαγμα τρόπου συνθετικής κατάρτισης μιας εργασίας, που, έστω και αργά, δεν έπεσε σε χέρια αγνώμονος κριτού.» Ο λογοτέχνης και συγ­γραφέας Θεόκτιστος Λαϊνάς υπογραμμίζει: «Γέννημα και θρέμμα τον τόπον μας, δαδούχος και πρωτοπόρος της πνευματικής κινήσεως, ανορ­θωτής και στυλοβάτης της ιστορικής παραδόσεως σ' όλες τις στιγμές τον βίου τον. Αγάπησε τα πατρογονικά του χώματα, όσο κανείς άλλος...Η «Φθιώτις» τον Ιωάννη Βορτσέλα είναι καρπός μόχθου και αγάπης, προ­σφορά στην περιοχή μας. Στην πρώτη θέση της βιβλιοθήκης κάθε Φθιώτη πρέπει να βρίσκεται το βιβλίο αυτό. Γιατί η ιστορία του ανθρώπου αρχίζει από τον τόπο της καταγωγής του. Και γνωρίζουμε, ότι οι ρίζες δεν παύουν να τροφοδοτούν τον άνθρωπο σε όλες τις στιγμές της ζωής τον».  

Τοπίο Παλαιοκάστρου