Ξυλόγλυπτες γκλίτσες

ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΕΣ ΓΚΛΙΤΣΕΣ & ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Του Τάκη Ευθυμίου

[Αγιωργίτες γκλιτσάδες & δείγματα των έργων τους]

Η λαϊκή  ξυλογλυπτική  συνδέεται  με τις  κορυφαίες  δημιουργικές  εκφράσεις  της  λαϊκής  τέχνης στον τόπο μας. Επώνυμοι αλλά και ανώνυμοι, κυρίως, λαϊκοί τεχνίτες μας   έδωσαν, σε θαυμάσια έργα, όλο το καλλιτεχνικό τους αυθορμητισμό, όλη την πηγαία δύναμη της ευαισθησίας τους και την ωριμότητα των στόχων τους. Δημιούργησαν σπουδαία λαϊκά έργα που κατορθώνουν να επιζήσουν στο πέρασμα του χρόνου.

       Το ξύλο είναι υλικό φθαρτό και ευάλωτο σε αρκετούς εχθρούς, όπως τη φωτιά, το νερό και το σαράκι. Γι’ αυτό δεν έχουν σωθεί ως εμάς ξυλόγλυπτα αρχαία ή πολύ παλιά. Είναι όμως σίγουρο ότι η ξυλογλυπτική είναι πανάρχαια τέχνη. Έργα ξυλογλυπτικής σώζονται στην Ελλάδα από τον 16^ο αι. Κυρίως όμως τον 18^ο σημειώνεται η μεγάλη ανάπτυξη της ξυλογλυπτικής, που οφείλεται στις κοινωνικές ανακατατάξεις, στην πληθυσμιακή άνοδο, στην ευμάρεια και την οικοδομική δραστηριότητα.

         Ο ξυλογλύπτης είναι ο καλλιτέχνης που σκαλίζει μορφές και σχέδια πάνω σε ξύλο, ζωγραφίζει τις παραστάσεις και τα επενδύει με πλαστικά ή μεταλλικά ενσφηνώματα.

         Τα έργα της λαϊκής ξυλογλυπτικής διακρίνονται σε δυο κατηγορίες: στα εκκλησιαστικά (τέμπλα, άμβωνες, προσκυνητάρια, αναλόγια ψαλτών, παγκάρια κλπ.) και στα κοσμικά (έπιπλα, σκεύη, κουτάλες, γκλίτσες κλπ.).

         Στο χωριό μας τον Άγιο Γεώργιο και παλιότερα στη γενέτειρα Ζιώψη οι ντόπιο ξυλογλύπτες ασχολήθηκαν με την κοσμική τέχνη. Εντυπωσιακά έργα ξυλογλυπτικής, όπως γκλίτσες, ρόκες, αδράχτια, σφοντύλια και βλοερά έχουν δημιουργήσει οι παρακάτω.

Οι αείμνηστοι: Αλεξίου Ιωάννης, Γόνης Ι. Βασίλειος, Ευθυμίου Π. Ευάγγελος, Υφαντής Κ. Γεώργιος και Κολοκύθας Γεώργιος.

Σήμερα με την ξυλογλυπτική και κυρίως με την κατασκευή σκαλιστών γκλιτσών ασχολούνται οι: Γόνης Β. Παναγιώτης, Γόνης Β. Ιωάννης, Ευθυμίου Δ. Ηλίας, Ευθυμίου Ι. Βασίλειος, Υφαντής Β. Γιάννης, Υφαντής Β. Δημήτριος, Παπαχρήστος Κ. Φώτης…

         Ο  Αγιωργίτης γκλιτσάς προκειμένου να κατασκευάσει τη γκλίτσα επέλεγε συνήθως δυο ειδών ξύλα, το κρανίσιο ή μελεγίσιο για ραβδί και το πουρναρίσιο ή φιλικίσιο ή σφενταμίσιο για την κεφαλή, στην οποία σκάλιζε κομψότατα αυτοσχέδια στολίδια.

         Το κόψιμο των ξύλων γινόταν πάντα το χειμώνα, προτού ανέβουν οι χυμοί από τις ρίζες και στη συνέχεια τα ξέραιναν για να χάσουν τους χυμούς και να πραγματοποιηθεί έτσι το «σκότωμα» των ξύλων, ώστε να μη σκεβρώνουν με τον καιρό. Πρώτα τα στέγνωναν στον ίσκιο και στη συνέχεια στον ήλιο. Για να  ισιώσουν τα ραβδιά τα καψάλιζαν στη φωτιά, γι’ αυτό μερικά διατηρούσαν την καψάλα.

         Παλιότερα που ασχολούνταν συστηματικά με την κτηνοτροφία, κατασκεύαζαν δυο ειδών γκλίτσες, την τσοπάνικη και τη γεροντική. Η τσοπάνικη είχε μεγάλη κεφαλή, με μεγαλύτερη καμπούρα και μακρύ μπαστούνι. Συνήθως ήταν μονοκόματη, δηλαδή η γυριστή κεφαλή που ήταν συνήθως ασκάλιστη αποτελούσε προ-έκταση του μπαστουνιού και λύγιζε με το καψάλισμα. Η τσοπάνικη λέγεται αλλιώς λαγούσα, στροβολέγγα και στραφαγκούλα. Διευκόλυνε το βοσκό να συλλαμβάνει από μακριά το πισινό πόδι των γιδιπροβάτων και όταν επιτηρούσε τα ζωντανά του να στηρίζεται άνετα. Η γεροντική είναι μικρότερη, καλλιτεχνικότερη και χρησιμεύει για συντροφιά και αποκούμπι των ηλικιωμένων, καθώς και πρόχειρο όπλο για προφύλαξη από τα εξαγριωμένα αδέσποτα σκυλιά. Καμιά φορά με την γκλίτσα οι χωρικοί σκότωναν  και τα ανεπιθύμητα ερπετά που συναντούσαν στη στράτα τους.

         Η γκλίτσα ήταν, κατεξοχήν, έργο τέχνης του τσοπάνη που αλώνιζε τα βουνά με το κοπάδι του, έβρισκε το κατάλληλο ξύλο και είχε το χρόνο και τη διάθεση να το σκαλίσει με περίσσιο μεράκι και ιδιαίτερη τεχνική. Η γκλίτσα συχνά ήταν ένα αριστούργημα που αποκάλυπτε τη βαθύτερη ποιητική ιδιοσυγκρασία του κατασκευαστή της. Καημοί, λαχτάρες, ελπίδες και όνειρα έπαιρναν μορφή πάνω στο άψυχο ξύλο. Κάθε γκλιτσάς είχε τη δική του τεχνοτροπία και αρεσιά που τον χαρακτήριζε. Καμάρωνε όταν άκουε παινέματα για το έργο του.

         Οι γκλίτσες στολίζονται με ποικίλα κεντίδια, όπως με ελιγμούς, σχηματοποιήσεις και απεικονίσεις φιδιών και δρακόντων, επειδή το φίδι θεωρείται λαϊκό σύμβολο ευτυχίας και προστασίας του σπιτιού και των ενοίκων του. Ακόμα στολίζονται με άφθονες αγιογραφικές, μυθικές,  ιστορικές, φυτικές και ζωόμορφες παραστάσεις, με κυρίαρχα διακοσμήματα τον Αη-Γιώργη και τη γοργόνα. Για εργαλεία χρησιμοποιούν λεπτά μαχαιράκια, σουγιάδες και κοπίδια.

         Οι σκαλιστές γκλίτσες  των Αγιωργιτών γκλιτσάδων, αποτελούν αχώριστο σύντροφο για τους κατόχους  τους και διατυμπανίζουν ταυτόχρονα τη μερακλίδικη τέχνη των  κατασκευαστών τους.

         Ακολουθεί  δειγματική παρουσίαση έργων Αγιωργιτών ξυλογλυπτών.

ΓΚΛΙΤΣΕΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ 

Ο Αλεξίου Ιωάννης που έζησε τα περισσότερα χρόνια του στη γενέτειρα Ζιώψη, είχε την ευκαιρία κοντά στα ζώα του που βοσκούσε να ασχοληθεί με την ξυλογλυπτική τέχνη πάνω στις γκλίτσες. Η τεχνοτροπία του ήταν σπάνια, αφού τις στόλιζε, πέρα από τα βαθιά ανάγλυφα και με χρωματιστά πλαστικοποιημένα ενσφηνώματα, προερχόμενα κυρίως από δόντια χτενιών. Οι παραστάσεις που σκάλιζε ήταν συνήθως φίδια και δράκοι, τα γνωστότερα φυλακτικά σύμβολα στη λαϊκή παράδοση.

ΓΚΛΙΤΣΕΣ ΤΟΥ ΓΟΝΗ Β. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ 

Ο Παναγιώτης (Πάνος) Β. Γόνης, δασικός, είναι ένας καταπληκτικός  ξυλογλύπτης με σπάνιο και πηγαίο ταλέντο που το αποτυπώνει πάνω σε σφενταμίσο, κυρίως, ξύλο, το οποίο αναζητεί μόνος του στα καλαβρυτινά δάση. Εκτός από αξιοζήλευτες γκλίτσες, σκαλίζει και θαυμάσιες ιστορικές, αγιογραφικές και κοσμικές, επιπεδόγλυφες και ολόσωμες προσωπογραφίες. Ο Παναγιώτης υπηρέτησε στο Δασαρχείο Καλαβρύτων απ’ όπου και συνταξιοδοτήθηκε. Το έργο του είναι γνωστό σε όλη την Αχαΐα, όπου ζει μόνιμα με την οικογένειά του.

       Η περίπτωσή του χρήζει ιδιαίτερης προσοχής από την πολιτεία και ιδίως από τους αυτοδιοικητικούς του χωριού μας, επειδή είναι βέβαιο ότι τα έργα του θα μπορούσαν ν’ αποτελέσουν ανεκτίμητο υλικό, για ένα ιδιαίτερο Μουσείο Ξυλογλυπτικής. Ο ίδιος ίσως θα πρέπει να αξιοποιηθεί και ως δάσκαλος Ξυλογλυπτικής. Τέτοια αυτοδίδακτα ταλέντα που γιγαντώνουν τη λαϊκή μας τέχνη σπανίζουν και είναι κρίμα να περάσουν στην αφάνεια. Ένα λόγος που προβάλλεται αυτό το θέμα είναι   να προκαλέσει προβληματισμό για τους λαϊκούς θησαυρούς που εγκαταλείπουμε αναξιοποίητους. Αυτές οι επαινετικές γραμμές σημειώνονται εν αγνοία του Παναγιώτη από τον γράφοντα και ελπίζω να με συγχωρέσει η σεμνότητά του. Αυτά πιστεύω, μελετώντας το ξυλογλυπτικό του έργο, αυτά έχω χρέος, ως απλός ερευνητής, να καταθέσω.

        Ας απολαύσουμε, όμως μερικά έργα του αποτυπωμένα στις κεφαλές των γκλιτσών του που κατέχουν και μερικοί χωριανοί μας, καθώς και άλλα ξυλόγλυπτα έργα του.

ΓΚΛΙΤΣΕΣ ΤΟΥ ΓΟΝΗ Β. ΓΙΑΝΝΗ

  Ο  Γόνης  Β. Γιάννης  είναι  αδερφός  του  Γόνη  Παναγιώτη.   Κατασκευάζει  ξυλόγλυπτες  γκλίτσες βαδίζοντας στα χνάρια του αδερφού του, τον οποίο συχνά συμβουλεύεται. Τα έργα του όμως χαρακτηρίζονται και από το προσωπικό του πηγαίο ταλέντο, που ξεδιπλώνει με τη φαντασία του πάνω στο άψυχο ξύλο, δίνοντάς του πνοή.  Ας χαρούμε μερικές σκαλιστές γκλίτσες του που προθυμότατα μου παραχώρησε για φωτογράφιση το καλοκαίρι του 2011.

ΓΚΛΙΤΣΕΣ ΤΟΥ ΕΥΘΥΜΙΟΥ Π. ΒΑΓΓΕΛΗ

Ο Ευθυμίου Βαγγέλης πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην εξοχή και συγκεκριμένα στην «Πατλιά». Εκεί, είχε την πολυτέλεια να διαλέγει τα καταλλη-λότερα ξύλα και να κατασκευάζει πολλές γεροντικές γκλίτσες. Η κεφαλή άλλοτε έφερνε όμορφα σκαλίσματα και άλλοτε ήταν απλή, με ιδιαίτερη κλίση και μορφή κάθε φορά. Το ξύλο της κεφαλής ήταν από φιλίκι και το μπαστούνι από κρανιά.

ΓΚΛΙΤΣΕΣ ΤΟΥ ΕΥΘΥΜΙΟΥ ΗΛΙΑ

Ο   Ευθυμίου   Δ.  Ηλίας,  ο  οποίος  μαθήτευσε  και  την  ξυλουργική  τέχνη,  καταπιάστηκε  και  με  την κατασκευή ιδιόρρυθμων γεροντικών γκλιτσών, δικιάς του έμπνευσης και τεχνοτροπίας. Πρόκειται για ματσούκια που τα ισιώνει με το καψάλισμα στη φωτιά και δημιουργεί αυτοσχέδιες κεφαλές-αγκούτσες. Μπορεί να μην είναι σκαλισμένες, έχουν όμως τη δικιά τους χάρη και είναι εύχρηστες. Ακολουθούν μερικές τέτοιες φωτογραφημένες γκλίτσες.

ΓΚΛΙΤΣΕΣ ΤΟΥ ΕΥΘΥΜΙΟΥ Ι. ΒΑΣΙΛΗ

Ο Ευθυμίου Ι. Βασίλης έχει δημιουργήσει, με το αστείρευτο ταλέντο και πηγαίο μεράκι του μια δικιά του σχολή και κατασκευάζει κυρίως μονοκόματες γκλίτσες με κεφαλές ζωόμορφες και πτηνόμορφες, στις οποίες δημιουργεί λεπτομέρειες με κάψιμο του ξύλου με ειδικό πυρογράφο και στη συνέχεια τις επιχρωματίζει. Κατασκευάζει ακόμα και γκλίτσες με χωριστές ξυλόγλυπτες κεφαλές με παραστάσεις ζώων και πτηνών, αφού ο ίδιος είναι λάτρης της φύσης και του κυνηγιού. Επιπλέον, δημιουργεί ολοσκάλιστα ξυλόγλυπτα  θαυμάσια έργα, που φέρουν τη δικιά του μοναδική λαϊκή τεχνοτροπία.