Σύνδεση Φθιώτιδας & Αχιλλέα

Η σύνδεση μεταξύ της Φθιώτιδας

           & του μύθου του Αχιλλέα    

Cantarelli Floriana – Πανεπιστήμιο Μιλάνου

Η φιγούρα του Αχιλλέα εξετάζεται από αναρίθμητους τομείς σπουδών, την ετυμολογία, την φιλολογία, την μυθολογία, την εικονογραφία, και έμμεσα, στο περιβάλλον της μελέτης της ιστορίας του ελληνικού πολιτισμού ανάμεσα στον 12ο αιώνα π.Χ. και την εποχή των ποιητών που πραγματοποίησαν τις διάφορες μεταφράσεις της επικής.

       Το όνομα του Αχιλλέα, συγκρίσιμο με το όνομα ενός άνδρα του Ακι-ρέα στα μυκηναϊκά τραπέζια της Κνωσού, σύμφωνα με κάποιους θα ήταν προελληνικό, σύμφωνα με τον L.R. Palmer πρόκειται για υποκορι­στικό του Αχί-λα όπου το πρώτο μέρος σημαίνει «ποινή της ψυχής».

Πρόκειται ωστόσο για έναν όρο μη ξεκάθαρης σημασίας.

Το πιο ενδιαφέρον φιλολογικό στοιχείο είναι ότι η μετάφραση του Αχιλλέας και τα ποιήματα που το αφορούν ανήκουν σε ένα περι­βάλλον που φαίνεται πως περιλάμβανε την νότια Θεσσαλία και την Εύβοια και που είχε τύχη στην κεντρική Ελλάδα όπου η φιγούρα του ανίκητου πολεμιστή αναμειγνύονταν με ένα άλλο μεγάλο περι­βάλλον (το πελοποννησιακό που χαρακτηρίζονταν από τους ισχυρό­τερους μυκηναίους πρίγκιπες).

- Στην κύρια περίοδο (8^ος -9^ος) αιώνας π.Χ που έγινε στην Μικρασία, ανάμεσα στις διάφορες ενδείξεις που υπάρχουν στην διακόσμη­ση της ασπίδας του Αχιλλέα) τα κατορθώματα των Αχαιών ισορρο­πούνται με τρωικούς θρύλους, και είναι αυτή η φάση που, κατά την άποψη μου, η φιγούρα του Αχιλλέα πρέπει να συμφωνεί με την νίκη των Πελοποννησίων και η σημασία του Αχιλλέα προσδιορίζεται με τρεις τρόπους: Ο ήρωας δεν θα έρθει νικηφόρος από τον μεγάλο πόλεμο στην Τροία

-  Το ότι ήταν ανίκητος, ήταν μικρής διάρκειας, επειδή έτσι ήθελε

-  Η επιστροφή του στη μάχη δεν έγινε από πίστη στον σκοπό των άλλων Ελλήνων, μα από πίστη στον Πάτροκλο, τον αγαπημένο φίλο.

Όλα αυτά μας κάνουν να καταλάβουμε πως από την εποχή της προφορικής μετάφρασης που αφορά τον Αχιλλέα (στο τέλος της επο­χής του Χαλκού), στην εποχή (υστερομυκηναϊκή) στην οποία υπήρξε ανάμειξη μεταξύ των Πελοποννησιακών στρατιωτικών παραδόσεων και αυτών της κεντρικής Ελλάδας ήταν αυτή η τελευταία που έχασε σημασία, ο Αχιλλέας δεν ήταν πια ο μεγάλος ήρωας, αν και είχε έναν θεμελιώδη ρόλο στον πόλεμο.

Φυσικά οι «ομηρικοί» ποιητές δεν ήταν σε θέση να προσδιορί­σουν τα αίτια της μείωσης της σημασίας που αφορά τον Αχιλλέα και ακόμα λιγότερο, ποια θα μπορούσε να ήταν η πραγματική αιτία για την σημασία αυτού του ήρωα από την Φθία (Φθιώτιδα), που τον έκανε έναν από τους πιο ένδοξους συμμετέχοντες της εκστρατείας κατά της Τροίας.

Όσον αφορά τη δομή του Καταλόγου για τα πλοία παρατηρή­θηκε από τον Visser πως οι τοποθεσίες που αναφέρονταν συμπίπτουν με ένα κριτήριο γεωγραφικής εγγύτητας (τοποθεσίες της κεντρικής Ελλάδας που αναφέρονται με τρόπο κανονικό, όπως τοποθεσίες των κέντρων της Πελοποννήσου, των Ιονίων, της Αιτωλίας, Κρήτης, Ρόδου. Σύμης, Σποράδων, οι περιοχές της ξηράς που δεν αναφέρονται στο ποί­ημα με το όνομα της Θεσσαλίας).

Αυτή η σειρά δεν ακολουθεί την τάξη των Δελφών, όπως υπέθε­σε ο Ελβετός ιστορικός  Gionannini (φτάνοντας στο συμπέρασμα πως ο Κατάλογος άλλαξε τεχνητά στην Ιλιάδα και θα έφτανε στον 6° αιώνα π.Χ), αλλά αντιστοιχεί σε αρχαίες κατευθύνσεις και σε δύο σημαντικές θαλάσσιες ρότες που δείχνανε το περιβάλλον που ο κόσμος της κυκλοφορίας κινούνταν από τους Αχαιούς, ξεκινώντας από νοτιοδυτικά, την οδό Ιόνια νησιά-Αιτωλία, και φεύγοντας από νοτιοανατολικά από Κρήτη-Ρόδο, Σύμη, Σποράδες και την νότια Θεσ­σαλία και την περιοχή της Κεντρικής Ελλάδος που έβλεπε το Αιγαίο Για να καταλάβουμε τη λειτουργία αυτών των δύο οδών, (ιδιαίτε­ρα από νοτιοδυτικά προς βορειοανατολικά και από νοτιοανατολικά προς βορειοδυτικά), που κλείνανε ένα τόξο γύρω από την ελληνική χερσόνησο, πρέπει να λάβουμε υπόψη δυο βασικά γεωιστορικά στοι­χεία.

1. Η διαδοχή Ιόνια νησιά-Αιτωλία αποτελούσε την οδό που ένωνε το εσωτερικό κομμάτι, είχε και μια διαδρομή εσωτερική που ήταν μια οδός διαμέσου της Αιτωλίας, της Μαλίδας μέχρι τον Μαλιακό κόλπο και το Αιγαίο. Στο εσωτερικό περνούσε από την Δωδώνη, με το ιερό του Δία των Πελασγών, από το οποίο υπήρχε και μια προσευχή στον Αχιλλέα, και είναι γνωστό ως κέντρο μεγάλης φήμης στην ηπειρωτι­κή Ελλάδα, παρόλο που δίπλα του κατοικούσαν έθνη διαφορετικά και πρωτόγονα. Αυτός ο ρόλος της Δωδώνης, της συμβολικής συνά­ντησης αλλά και του περιορισμού, φαίνεται ξεκάθαρος στο μύθο της πορείας των προσκυνητών από τον Βορρά που αφιέρωναν δώρα στην Δήλο, μύθος που έδειχνε την χρήση από την αρχαιότητα προ­σφορών προς την Δήλο από πληθυσμούς της ηπειρωτικής Ελλάδας (πράγμα που μεταδίδονταν διαδοχικά από πληθυσμό σε πληθυσμό), προσφορές δίδονταν και στη Δωδώνη που, κατά τον Ηρόδοτο (IV 33), οι κάτοικοι της ήταν από τους πρώτους που τις δέχονταν.

2.Ο προσδιορισμός των τοποθεσιών που φαίνονταν στον Κατάλο­γο είναι σημαντικός, επειδή φαινόταν ο δεσμός μεταξύ περιοχών της Θεσσαλίας και ομάδων που κατείχαν τις Σποράδες και τα Μικρα­σιατικά παράλια. Το ότι ανάμεσα στους κατοίκους της Θεσσαλίας και των Σποράδων υπήρχε σύνδεση προκύπτει και από τον μύθο των παιδιών του Θεσσαλού, βασιλιά της Κω, που φθάσανε πρώτα στην Εύβοια και μετά στη Θεσσαλία, μύθος που αντανακλά το σημείο της μέγιστης δραστηριότητας των δωρικών ομάδων που είχαν καταλάβει τις νότιες Σποράδες και προσπαθούσαν να συνάψουν πολιτικούς και εμπορικούς δεσμούς με άλλες δωρικές ομάδες της κεντρικής Ελλά­δος (Εύβοια, Μαλιακός κόλπος, νότια Θεσσαλία), πιθανόν σε αντίθε­ση με τις περιοδικές μεταναστεύσεις των Πελασγικών φύλων, που έρχονταν από τις Σποράδες, από τον Ελλήσποντο και την Θράκη και αυτοί κατευθυνόμενοι προς Θεσσαλία, στις ακτές του Μαλιακού και της Εύβοιας.

Και για την ανατολική πορεία των παιδιών του Θεσσαλού (επι­στρέφοντας από Τροία) αναγνωρίζεται, κατά την άποψη μου, ένα βασικό γεωγραφικό στοιχείο που γίνεται γεωιστορικό: από τις νότιες Σποράδες με ανέμους από τα νοτιοανατολικά προς τα νοτιοδυτικά/βορειοανατολικά έφταναν με σχετική ευκολία (σε κάποι­ες περιπτώσεις τις φορές που κάνανε εύκολη την πλοήγηση), στις νότιες -ανατολικές ακτές της Εύβοιας και από εκεί στο μεγάλο Παγα­σητικό κόλπο και στο Μαλιακό και στα εδάφη της Θεσσαλίας.

Όσον αφορά τα πιθανά σενάρια σύμφωνα με τα οποία ο Αχιλλέας θα ήταν ένα έμβλημα αρχίζουμε να βλέπουμε τον «Κατάλογο των πλοίων» και την περιπέτεια του Αχιλλέα με μεγάλο ενδιαφέρον. Νέα παρόρμηση έρχεται και με τη σύγκριση με το πιο αρχαίο έπος του Ιάσονα, τις αρχαιολογικές ανακαλύψεις στο Διμήνι, την αρχαία Ιωλκό, που πραγματοποιήθηκαν από την Βασιλική Αδρύμη Σισμάνη, οδήγησαν στο να δούμε τον ήρωα ως μεσολαβητή ανταλλαγών μέσω θαλάσσης μεταξύ Σποράδων, Θεσσαλίας και των ακτών της Μαύρης Θάλασσας.

Ενώ η φιλολογία και η αρχαιολογία μπορούν να προσφέρουν απλά στοιχεία ή ενδείξεις, κάποιες φορές χρήσιμες και συζητήσιμες, εγώ θεωρώ, πως το μοναδικό κλειδί ολοκληρωτικής κατανόησης που μπορεί να εξηγήσει τις πολλές και μυστηριώδεις όψεις που βάζει ο ήρωας Αχιλλέας, προσφέρεται από την ιστορική γεωγραφία του αρχαίου κόσμου, ύλη που ξεκινά από την ανάλυση των διαφόρων γεωγραφικών πλευρών και ιστορικών δυνατοτήτων και που χρησι­μοποιεί το σύνολο των λογοτεχνικών και αρχαιολογικών στοιχείων, όταν είναι σε θέση να είναι επεξηγηματικοί όχι μόνο όσον αφορά αυτόν (Αχιλλέα), αλλά κυρίως σε σχέση με γεωιστορικά στοιχεία.

Ακολουθώντας τη μεθοδολογία αυτή μπορούμε να ξαναδούμε στοι­χεία και να τα διορθώσουμε με νέα.

Ενώ στο έπος η αιτία του πολέμου της Τροίας παρουσιάζεται ως αντίθεση ανάμεσα σε Πελοποννήσιους και Τρώες, που προβλέπει για τον Αχιλλέα τον ρόλο του ένδοξου ήρωα, αλλά και αναγκαίου και καταδικασμένου να μη συλλέξει τους καρπούς της αξίας του, στην ιστο­ρική ερμηνεία, που τώρα, λαμβάνοντας υπόψη την μεγάλη πρόοδο που έγινε από τις γεωιστορικές και τοπογραφικοαρχαιολογικές μελέτες που αφορούσαν την νότια Θεσσαλία, εγώ θεωρώ πως η περιπέτεια του Αχιλλέα αποτελεί το έμβλημα τριών ιστορικών πραγματικοτήτων.

Ο Αχιλλέας αντιπροσωπεύει τις ομάδες που ανήκαν σε διαφορε­τικούς πληθυσμούς που, σύμφωνα με την ανάλυση του στίχου του Καταλόγου, τον ακολούθησαν στην Τροία: οι «Μυρμηδόνες», δηλαδή οι «νομάδες» που προέρχονταν από προελληνικούς πληθυσμούς που μετακινήθηκαν και περιθωριοποιήθηκαν από την κάθοδο των Δωριέ­ων, οι Έλληνες, δηλαδή οι Δωριείς πολεμιστές που έγιναν ηγεμόνες στα  «ελληνικά» εδάφη και  τελικά  οι  Αχαιοί, οι  έμποροι-πολεμιστές Αιγαιο-Αχαιοί που ενδιαφέρονταν να μετακινηθούν κατά μήκος της ανατολικής και νότιας Θεσσαλίας.

Αποδεικνύει την οικονομική αυτάρκεια του καθεστώτος του Αχιλ­λέα. Αυτός ο ίδιος μας κάνει να καταλάβουμε πως είχε μεγάλες οικονομικές πηγές, βεβαιώνει στην πραγματικότητα πως δεν είχε ανά­γκη να κάνει πόλεμο, αφού δεν τον είχαν ποτέ προσβάλλει οι Τρώες, δεν του καταστρέψανε ποτέ «τη συγκομιδή από της Φθίας τους ωραίους κάμπους», αφού ήταν καλά καλυμμένη από βουνά και θάλασσα, διπλή αναφορά αυτή που δεν συμπίπτει με την περιοχή των Φαρσάλων και του Απίδανου που ένα μέρος των μελετητών θεω­ρούν ή συνεχίζουν να θεωρούν πως ανταποκρίνεται με την αρχαία Φθία. μα κυρίως με την ορεινή αλυσίδα της Όθρυος_ πού κυριαρχεί του Μαλιακού κόλπου. Τη σημασία της γεωργίας συνόδευε η σημα­σία της κτηνοτροφίας, ο Αχιλλέας προσδιορίζει την πατρίδα του Φθία (ΙΑ. IX 478-479) «γόνιμη, μητέρα των κοπαδιών» Τα καλύτερα άλογα που οι Δαναοί είχαν στην Τροία ήταν του Αχιλλέα (ΙΑ. 770). Ακόμη τα δύο καλύτερα άλογα ήταν του Εύμελου(;) του Φερετίδη, που τα μεγάλωσε ο Απόλλωνας στην Περαία. Θεωρώ πως ο τόπος που αναφέρεται στην Ιλιάδα σαν εκείνο που μεγαλώσανε τα άλογα του Εύμελου, η «Περαία», ανταποκρίνεται στο κέντρο που την κλασ­σική περίοδο μια μικρή πόλη της Φθιώτιδας που συνόρευε με την Μελιταία¹⁰ και πως δεν ήταν σωστή η ερμηνεία Πιερία (περιοχή της Μακεδονίας), όπως κάποιοι φιλόλογοι πίστευαν (μη γνωρίζοντας προ­φανώς την ύπαρξη αυτού του κέντρου της Φθιώτιδας).

Όπως είμαστε σε θέση να επιβεβαιώσουμε τώρα ο Αχιλλέας ήταν ένας «απαραίτητος» σύμμαχος, επειδή η πατρίδα του η Φθιώτιδα, ήταν τροφοδότης χαλκού.

Η Όθρυς διέθετε διάφορες ζώνες χαλκού που πιθανότατα χρη­σιμοποιούνταν ήδη στην Μέση Ελλάδα (π.χ. τα ορυχεία της ορεινής περιοχής του Μακρολίβαδου, δίπλα στην Μελιταία, το Ναρθάκιο και τη Πελασγία, λόφος που ιδρύθηκε στην κλασσική εποχή, η Λάρισα Κρεμαστή).

Αυτό το μέταλλο έγινε ακόμη πιο απαραίτητο στην υστεροελλαδική εποχή, εξαιτίας της αυξημένης έλλειψης χαλκού στις ελληνικές περιο­χές (όπως σε αυτές της 'Οθρυος), αφού υπήρχε σε πιο επιφανειακές ποσότητες.

      Αυτό εξηγεί πολύ καλά, γιατί οι Μυκηναίοι, καλύτερα οργανωμέ­νοι στρατιωτικά σε σχέση με τους πληθυσμούς της Θεσσαλίας, είχανε ανάγκη της συμμαχίας του Αχιλλέα (δηλαδή με τους πρίγκιπες της Φθιώτιδας), όπως είχαν ανάγκη και τους μεγάλους τοξότες της Μαγνησίας, όπως ο Φιλοκτήτης (ένας από τους πρίγκιπες, που, όπως ο Πρώτων(;), οδηγούσανε πολεμιστές), για να πάρουν ξύλο ιδιαίτερα εύκαμπτο, από το οποίο είναι πλούσιο το Πήλιο, υλικό και αυτό στρα­τηγικό, που εξυπηρετούσε για την κατασκευή τόξων, όπως και πλοί­ων.

Η αποίκιση των κέντρων που κατοικήθηκαν από πολεμιστές που ακολουθούσαν τον Αχιλλέα (Τραχινία, Αλός, Αλόπη, που ακολουθού­νταν από την γεωγραφική ένδειξη Αργός Πελασγικό), πέρα από την ταυτοποίηση της Αρχαίας Άλου κυριαρχεί η κατοχή του Μαλιακού, η κατοχή του οποίου διευκόλυνε την μεταφορά, διαμέσου των μονο­πατιών της Όθρυς, του εμπορίου του χαλκού. Για την προστασία των μεταλλουργικών αυτών δραστηριοτήτων και των μεταφορών έγινε μια συμμαχία ανάμεσα στους Αχαιούς εμπόρους της ακτής και τους άρχοντες της Φθιώτιδας και της Μαγνησίας.

Στην αχαιοαιγαιακή συμμαχία της δόθηκε ο ρόλος, τόσο να φυλά σε μερικά κέντρα μικρασιατικά τις μεταφορές από τις περιοχές της Ασίας (όπως του Αφγανιστάν) προς την ακτή, όσο και να διαφυλάτ­τουν τις σχέσεις εμπορίου και συμμαχίας που συνδέανε πληθυσμούς της Τροίας, του Ελλήσποντου, της Θράκης αλλά και της Ηπειρωτι­κής Ελλάδας, όπως οι Πελασγοί που ήδη κατοίκησαν την Λάρισα.

Μεταξύ   10^ου και   11^ου αιώνα, με  την  πτώση   της  σημασίας  των ορυχείων της Φθιώτιδας (την οποία ακολούθησε μια ελαττωμένη σημασία της περιοχής της Μαγνησίας), η περιοχή υπέμενε μια διαδι­κασία πολιτικής και οικονομικής περιθωριοποίησης σε σχέση με την κεντρική και νότια Ελλάδα. Το έπος αγνοεί τα αίτια, αλλά φαίνεται μια ομοιότητα με μερικούς Θεσσαλούς ήρωες. Ο Αχιλλέας χάνει την ζωή του λόγω ενός μέρους του ποδιού, που δεν προστατεύεται από την αθανασία, και ο ήρωας της Μαγνησίας, ο Φιλοκτήτης, εγκαταλεί­φτηκε στη Λήμνο, λόγω της κακοφορμισμένης πληγής στο πόδι και ανέρρωσε χάρις στην ικανότητα, για να πούμε μαγική, του τόξου του. Φαίνεται πως και οι δύο οι ήρωες, ο Αχιλλέας και ο Φιλοκτήτης, ήταν εκπρόσωποι πληθυσμών ενδόξων, αλλά τώρα πια προορισμένων να μην κυριαρχήσουν, αφού είναι περιθωριοποιημένοι από την μεγά­λη άνοδο των κεντρονότιων περιοχών της Ελλάδος.

Αν στο ιστορικό επίπεδο μπορούμε να πούμε πως η νότια Θεσ­σαλία είχε προσεγγιστεί από τους μυκηναίους «περιφερειακά», όπως αποκαλύφτηκε στο σημαντικό συνέδριο της Λαμίας του 1994, χρει­άζεται παρόλα αυτά να προσθέσουμε πως οι θεσσαλικοί πληθυσμοί αποτελούμενοι από διάφορα έθνη και παραδόσεις, επέλεξαν να μην κυριαρχηθούν από τον «μυκηναϊκό» πολιτισμό, και να τεθούν σε σχέση με τους πληθυσμούς που συνόρευαν τη Μακεδονία, την Αιτω­λία, τη Μαλίδα, την χερσόνησο της Χαλκιδικής και τις Βόρειες Σπο­ράδες.

Πηγή: Πρακτικά  4^ου Συνεδρίου Φθιωτικής Ιστορίας Πνευματικού Κέντρου Σταυρού

Μετάφραση από τα Ιταλικά: Καραναστάσης Αν. Ηρακλής, φιλόλογος Ιταλικής  Γλώσσας