Το ζεϊμπέκικο

«Η ΥΠΕΡΤΑΤΗ… ΟΙΜΩΓΗ!  ΚΑΙ… ΚΑΘΑΡΣΗ!»

«ΤΟ… ΖΕΪΜΠΕΚΙΚΟ!»

Γράφει ο Μπάμπης Κ. Μώκος

                                                       «Γύρω γύρω το σκοτάδι

                                                       κι’ είναι μήνας Αύγουστος.

                                                       Και στη μέση ένας μάγκας

                                                       να χορεύει μεσ’ το φως.

                                                                              *

                                                       Τα ’χει χάσει, όλα

                                                       κι’ ήτανε σε όλα,

                                                       άρχοντας και δυνατός.

                                                       Τώρα πώς  γυρίζει

                                                       στο χορό λυγίζει

                                                       είναι μόνος και φτωχός».

                                                                       (Νίκος Ξυδάκης)

«Ίζημα»  απόλυτου ελληνικού σκιρτήματος και βαθύ  αποτύπωμα αποτελεί  ο Ζειμπέκικος στη χώρα και  γ ι α  τη χώρα. Ένας χορός που  εκτιμήθηκε και παραμένει υιοθετημένος από τον Έλληνα  σαν βασική κατάθεση εκδηλωτικής ταυτότητάς του ως τα σήμερα.

Μια μουσική γλυκόπικρη σημειογραφία και όχι μόνον. Μια ευάριθμη μουσικοχορευτική έξαρση. Το «αθάνατον σκέλος», το «πνεύμα υπείροχον» της ελληνικότητας. Χορός αμηχανίας, ανησυχίας, δυσφορίας  βαθειά προσωπικής  και ανθρώπινης. Ανεξερεύνητη ψυχοσυνθετικά απόδραση, με προσδοκώμενο την επίγεια αθανασία! Χορός …καμάρι, περήφανος, ταυτισμένος με του Ελληνικού λαού τα βάσανα και  το… μπόι. Ενός λαού που ενώ κάθε φορά βρίσκεται στο χείλος του γκρεμού, στοιχειοθετεί το υπέρτατο… τάνυσμα, να απελευθερωθεί, να πετάξει. Μοναδικό στοιχείο της …ύφαλης μήτρας του Ελληνισμού, απόλυτα συνδεδεμένο  με την αρχαιοελληνική λυρική και «καθ’ όρχησιν» ελληνικότατη ρίζα. Η ζωντανή αρχαία Ελλάδα των ημερών μας.

   Χορός που από   ψίθυρος ψυχής  εκτινάσσει το ανθρώπινο είναι  σε ύψη απροσμέτρητα, καθηλώνει  ανθρώπινες  δυσκολίες  ανυπέρβλητες  και πυροβολεί αδιάλειπτα  τον πεσιμισμό και την μοιρολατρία. Γι’ αυτό και αδιαφορεί, σιχαίνεται για την κρίση κάποιων καινοφανών  δυσκοίλιων  μουσικομετρητών. Μια Ελληνική Διαθήκη που πότε λογίζεται σαν λυρική έξοδος από την ισομετρία, πότε ταυτίζεται μ’ αυτήν.

Κανείς, μα κανείς «ειδικός» η μουσικοαπασχολούμενος  δεν μπόρεσε μέχρι σήμερα να αποδείξει με στοιχεία βάσιμα και την καταγωγή της λέξης –του όρου και την προέλευση  του χορού, αυτού καθ’ εαυτού.

Γνώμες, εικασίες και ιστορικοφανείς αναφορές από τάχα οιδήμονες υπάρχουν  άπειρες. Οι περισσότερες διανθιζόμενες από επίθετα καλλιέπειας υπερθετικά, πολιτισμικής οικειοποίησης έως σφετερισμού, εν τέλει, όχι όμως αποδεικτικά. Για να προσδιορίζουν δε (οι περισσότεροι) σχετικά  την  ετυμολογία και καταγωγή του χορού, κατατρίβονται  παράπλευρα  κύρια  με την δομική διαμόρφωση του… έμφυλου ρόλου. Γι’ αυτό και στις μελέτες τους αναφέρονται πάντα με την λέξη «ο χορευτής», δηλαδή ο άνδρας και όχι το θηλυκό.

Από την Μαζαράκη, τον Μετί, τον Laccariere, την Cowan, μέχρι τον… δικό μας Πετρόπουλο και πλείστους άλλους ιστοριοδιφήσαντες, εθνογραφούντες  και λαογραφούντες, μοναδικό συμπέρασμα  προκύπτει το ασαφές. Θέσεις μονοδιάστατες σχετικά και με τον αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα, αλλά και το αυτόνομο πνεύμα του συγκεκριμένου χορού. Ειδικότερα οι σχετικές μουσικολογικές θέσεις και απόψεις, λογίζονται ως

μ’ άλλον ανεπαρκείς.

«Ειδικοί» ασχολούνται σχετικά, αναφερόμενοι στους Ζειμπέκ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά τα επιχειρήματά τους πόρω απέχουν από το αποδεικτικό μέτρο, καθώς το χορευτικό μέτρο, τα κίνητρα, η κινησιολογική λογική των Ζειμπέκ είναι απολύτως ξένη προς το ζειμπέκικο, όπως  συναντάται από  την ελληνικότητα ως τα σήμερα. Καθώς και όπως έως τις ημέρες μας συγκροτήματα από ζεϊμπέκους παριστάνουν –προσομοιάζουν  σε στυλ μάλλον τουριστικού φολκλόρ  ένα άλλο είδος χορό κυρίως στην Τουρκία. Σ’ αυτόν όμως τον χορό, όσον αφορά και  το ενδυματολογικό αλλά και το λειτουργικό ελλείπει παντελώς το στοιχείο της ιερής …παραίσθησης  που στην μετέπειτα Οθωμανικότητα διακατείχε τους χορευτές Ζειμπέκ.

Με επιφύλαξη λοιπόν εκτίθενται  όσα ο υποφαινόμενος έχει γνωσιολογικά  κατά νουν και είναι τα παρακάτω:

Ο Ζεμπέκικος ρυθμός, όσον αφορά το μουσικό του μέτρο, είναι πανάρχαιος. Αποτελείται από πολυσύνθετη μορφή με πηγές στις μουσικές

παραλλαγές της Ανατολικής Μεσογείου, αλλά υπάρχουν και ενδείξεις για ανίχνευση του αρχαίου εννεάσημου  ρυθμού στην αρχαία ελληνική ποίηση.

(Σαπφώ, Πίνδαρος).

Ανήκει στην κατηγορία ρυθμών με δομή πολυσύνθετη που αφορά την έντεχνη παράδοση του μουσικού μας πολιτισμού. Κατά τα φαινόμενα, η ιδέα του ασύμετρου μέτρου δεν είναι γενικά λαϊκής έμπνευσης, αλλά επίτευγμα καλλιτεχνικής διεργασίας αρχαίου μουσικού πολιτισμού, ένα αρχέτυπο που πέρασε αργότερα στην λαΙκή μουσική τέχνη, καθιερώθηκε από την κοινή χρήση και φαντάζει σήμερα συνδεόμενο με την παράδοση της δυτικής μουσικής ως άκρως ιδιωματικό-σπάνιο  ρυθμικό φανόμενο… Υπάρχουν σήμερα ερευνητές, μελετητές, κοινωνιολόγοι, ρεμπετολόγοι, αλλά ζεϊμπεκολόγοι δεν υπάρχουν.

Μόνο σχετικές μουσικοτεχνικές αναλύσει, αλλά αυτό αφορά και μόνον το

μουσικοτεχνικό μέρος..

Συνεπώς, κατ’ ακριβολόγησιν, μένει λοιπόν κανείς να περιορισθεί στο καθαρά  ψυχοσυνθετικό μέρος που αφορά τον χορευτή κατά την  κινησιολογική ή άλλη διεργασία.

Ο λόγος είναι ένας και απλός: Το ζεϊμπέκικο συναισθηματικά  σαν χορός είναι «συμβόλαιο» επίκλησης του Θεού, με μάρτυρα τον… θάνατο. Είναι μοναχικός θρήνος, απέναντι στον μοναδικό ανταγωνιστή του χορευτή που είναι η φθορά, ο θάνατος! Είναι …οιμωγή και …ευλογία! Απέλπιδα προσπάθεια του χορευτή να  συνταιριάσει τα …κομμάτια της ψυχής του. Είναι συναισθηματικός …οδυρμός, αέναη πάλη, διαμάχη ,δοκιμασία απελπισίας, με προσδοκώμενη για τον χορευτή την …αυτοεμψύχωση.

Γι’ αυτό και ο χορευτής την ώρα του χορού γίνεται …αθάνατος, υπερυψούται , μεταρσιώνεται! Το χορευτικό επιτελούμενο στο ζεϊμπέκικο είναι  πλήρης ατομική αποκωδικοποίηση. Σωματικό σχέδιο δράσης και κατανόησης σχέσεων μεταξύ συνείδησης  κοινωνικοπολιτικής εξουσίας και …ειμαρμένης.

Σαν αυτό που γνώρισε ο Τσαρούχης το ’34 σε ταξίδι από την Σμύρνη στην

Πόλη και που αντίκρισε  κάποιον να χορεύει ζεϊμπέκικο  στο κατάστρωμα του καραβιού και εκείνη τη στιγμή, τη στιγμή του χορού, ήταν σαν …παντοκράτορας και σαν… μισθοφόρος μαζί και είχε εξυψωθεί  σε μια ανώτερη σφαίρα ζωής.

Μέσα από την συγκινησιακή σφοδρότητα ο χορευτής πασχίζει να επιλύσει

ένα… θεώρημα.

Είναι θεώρημα διανοητικό που αφορά το σκέπτομαι ,υπάρχει, ακόμη και αυτό, πασχίζω χορεύοντας τον ζεϊμπέκικο να αποδείξω στην υπέρτατη δύναμη που έχει κατακυριεύσει τον ανθρώπινο νου, μέσα σε ένα σώμα, σε ύλη με πάθη, λάθη και ψυχή συντρίμια.

    Είναι …απολογία και ιδιότυπη έκφραση συγνώμης προς κάποιον που ο χορευτής ηθελημένα η αθέλητα έχει αδικήσει, η απαίτηση συγνώμης ή αποκατάστασης από κάποιον η κάποια που έχει αδικηθεί, βλαφτεί ή συντριβεί.

Για τούτο, μόνο με το ζεϊμπέκικο και «ορχείται», δηλαδή… εκτίθεται στα μάτια συνανθρώπων δηλώνοντας εμφανέστατη εξατομικευμένη παρουσία.

Ο Ζεϊμπέκικος έχει «υπόγειο συντακτικό» που είναι βήματα, που δεν  μπορούν να μαθευτούν σε χοροδιδασκαλείο. Κάθε χορευτής έχει μοναδικότητα έκφρασης. Αυτός ο χορός δεν έχει κανόνες. Η απουσία χορευτικής τυποποίησης είναι εμφανέστατη.

Δεν είναι χορός γλεντζέδικης παραζάλης. Είναι χορός στοχαστικός, του κάθε γνήσιου χορευτή μέσα σε αίσθημα ελευθερίας και αξιοπρέπειας που

με το λιτό χορευτικό ατομικό του μέτρο μοιάζε, αποτολμά να προστατεύσει την μοναδικότητά του και ό,τι τον …βαραίνει.

Το ζεϊμπέκικο δεν σε κάνει… μάγκα. Πρέπει να είσαι …μάγκας να το χορέψεις. Να έχεις τον τρόπο σου. Είναι …Υπεύθυνη Δήλωση …προσωπικών, ξέχωρων  ατομικών στοιχείων.

Μια..κραυγή στεντόρεια, μια αέναη περιδίνηση ανάμεσα στο υπάρχω, μπορώ, φωνάζω τα …βάσανά μου, στον γύρω συνάνθρωπο και σε κάτι, κάποιον άλλο, που θα με λυτρώσε, θα με ξαλαφρώσει. Κι’ αυτό το «άλλο», ασχηματοποίητο, δεν είναι  μόνο οικτιρμός η ικεσία, παρά επίκληση ενός άγνωστου ανώτερου όντος, που την στιγμή του χορού μόνον ο χορευτής …αναγνωρίζει.

Ένταση εσωτερική βαθειάς οδύνης διακρίνει τον χορευτή του ζεϊμπέκικου

Μακριά απ’ αυτόν ο …ναρκισσισμός και η ρηχή επιδειξιμανία. Για πάρτη του χορεύει , για πάρτη του πονά, τη κάψα  της ψυχής του εκδηλώνει. Όσο

για τους γύρω, ούτε που του… βλέπει.

 Είναι χορός αντισυμβατικό. Στον ζεϊμπέκικο δεν νοείται παρασημαντότητα, όλα είναι πραγματικά, στο ζενίθ μιας ιδιαίτερης έκφρασης συναισθημάτων που υπερβαίνει αυτή καθ’ εαυτή την …κατανυκτικότητα.

Γι’ αυτό και χορεύεται από άνδρες δυνατούς, πραγματικούς, κατά μόνας

και άπαξ. Τα… παιδάρια των «τζέλ» με τα «καρφάκια» στα μαλλιά που γεμίζουν στους καιρούς μας πίστες και σαλόνια  σαν να πατάνε σταφύλια!, μόνο ζεϊμπέκικο δεν χορεύουν. Τα… αεροπλανικά, τα… ψαλίδια  και οι …στράκες οδηγούν στην γελοιότητα. Το ζεϊμπέκικο δεν είναι επίδειξη ανδρισμού (να σε δει η γκόμενα!). Είναι καθαρός ανδρισμός! Είναι χορός …άγιος, μακριά από κάτι «καραμπουζουκλήδες», ψευτοκουτσαβάκια και ψευτοαλανιάρικα σχέδια, τινάγματα και κόλπα …σωματικής πλαστικότητας.

Το ζεϊμπέκικο είναι ένα μεγάλο γιατί, ένα μεγάλο παράπονο, γροθιά και εκδίκηση  στα τερτίπια ενός έρωτα ανεκπλήρωτο, στα  μύρια –όσα βάσανα του …παλιοντουνιά, της …παλιοκοινωνίας. Είναι χορός άμεσης πρόκλησης του χορευτή προς τη …μοίρα του. Είναι ...μήνυμα αναπάντητο, προσωπικό, ατομικό  κι’ ανεξερεύνητο .

Καθαρό ελληνικό ζεϊμπέκικο χόρευαν οι παλιοί ρεμπέτες, καθώς και ρεμπετόφιλοι. Στακάτα, σοβαρά, με χαμηλά το κεφάλι, με σεβασμό  και ταπεινότητα.

Σε σχέση με τα ιδιοτυπικά χαρακτηριστικά ή την προέλευση του ζεϊμπέκικου, ελάχιστοι συναντώνται εκείνοι που έχουν άποψη-ερευνητική η άλλη.

Ανάμεσα σ’ αυτούς και ο Θάνος Βελούδιος που αναφέρει:

«Ο περισσότερος κόσμος νομίζει ότι η λέξις ζεϊμπέκικος είναι τουρκική. Δεν είναι τουρκική, αλλά προέρχεται από μια ελληνική φυλή της Θράκης

που πήγαν στη Φρυγία και εκεί έμειναν και ουδέποτε υπετάγησαν στους

Τούρκους. Αυτοί εχόρευαν αυτόν τον θρησκευτικόν τους χορό. Οι Έλληνες τον μετέφρασαν εις «Αρτοζήνα». Ο Ηρόδοτος αναφέρει  την λέξιν Μπέκος και μάλιστα στο λεξικόν του Βυζαντίου δίδεται αυτή η εξήγησις και σημαίνει τον ...άρτον, το ψωμί!. Ζέι… είναι η λέξις Ζεύς με διαλυτικά προφερομένη. Και ζεϊμπέκος σημαίνει την θεότητα και το ψωμί, να πούμε…». …Αυτός ο χορός η μάλλον «η όρχησις», διότι είναι κατ’ εξοχήν ανδρική «όρχησις», υπονοεί και ορισμένους …αδένας του άρρενος κατά την σύνδεσιν και την ετυμολογίαν του, διότι μόνον ένας άνδρας έχει το βάρος να χορέψει μόνος και εκ του εαυτού του, για τον εαυτόν του, με ένα είδος, ας πούμε, κινησιολογικής υπερβατικής μεταρσιώσεως. Αν και έτσι οι κατά τρεχόμενοι από διάφορα οικονομικά, οικογενειακά, οιασδήποτε κοινωνικής σειράς, πηγαίνει εις μίαν ταβέρναν, εις ένα κέντρον, σηκώνεται και χωρίς να έχει ανάγκην από συντροφιά γυναικός η άλλου ατόμου αρχίζει και χορεύει μονήρης, σόλο, έναν, μίαν «όρχησιν» χαλαρώσεως που είναι ο «Αρτοζήνα» ζεϊμπέκικος. Δηλαδή αρχίζει, περιδινίζεται, περιστρέφεται, απλώνει τα χέρια του σαν φτερούγες και τα κινεί σαν να ήθελε να πετάξει.

Και πράγματι φαντάζεται ότι στις ωμοπλάτες του έχει φτερά και αιωρείται εις τον μεταξύ, ας πούμε, του διαστήματος χώρον».

Ο Παναγιώτης Κουνάδης, ανατρέχοντας ιστορικά αλλά και μουσικολογικά μιλά για χορό που αφορά κατοίκους της Νοτιοανατολικής Μ. Ασίας.

Φέρεται πως αφορούσε ρεύμα Ελλήνων από την Θράκη που εξισλαμίστηκαν βίαια και μεταφέρθηκαν στην περιοχή του Αϊδινίου, όπου και εγκαταστάθηκαν για πολλά χρόνια. Ήσαν πολεμιστές και μισθοφόροι ειδικού Τάγματος της Οθωμανικής εξουσίας και αποτελούσαν ένα είδος χωροφυλακής. Απέκτησαν προνόμια και επεδίωξαν να τα διατηρήσουν. Όλα αυτά έως το 1833 όπου άλλαξε το σύστημα των Τοπαρχών στο Αϊδίνι και  την Προύσα (κύρια γύρω από την περιοχή των αρχαίων Τραλλέων)και από  φίλιοι στην οθωμανική εξουσία κατέστησαν εχθροί.

Επί Σουλτάνου  δε Μαχμούτ  του Β’  διατάχθηκε ο αφοπλισμός τους. Με τα χρόνια  έληξε και η παρουσία τους, ύστερα από μετακινήσεις τους προς βορράν όπου και μεταφέρθηκε ο συγκεκριμένος χορός που τον χόρευαν πλέον όχι πολεμικά, αλλά ιδιωματικά, με σύνεση, σοβαρότητα και πάντως όχι …πολεμικά όπως φερέλπιδες εθνογραφούντες διατείνονται.

Σημαντικό είναι πως τον συγκεκριμένο χορό οικειοποιήθηκαν οι «μέσα» Οθωμανικοί πληθυσμοί καθώς και κυρίως τα μικρασιατικά παράλια, απόόπου και μεταφέρθηκε στα ακριτικά Αιγαιοπελαγίτικα νησιά.

Ο ζεϊμπέκικος μεταφέρθηκε στην Ελλάδα από το 1875 (Καφέ Αμάν, Καφέ Σαντούρ, Καφέ Σαντάν) και κατόπιν διατηρήθηκε από πριν το 1922 από τους Μικρασιάτες και παίζονταν αντικριστά σαν το «βρακάδικο» σημερινό ζεϊμπέκικο της Μυτιλήνης.

Στοιχεία αναφέρουν πως ουσιαστικά στη συνέχεια με επιμονή καθιερώθηκε από τους Σμυρνιούς δημιουργούς με σαντουροβιόλια.

Μέχρι το 1890 -1900 χορεύονταν από δύο χορευτές και πάντως απόλυτα αντικριστά.

Μετεξελίχθηκε και μετά το 1922 αποτέλεσε κύρια μουσικοτεχνική δομή των  εμπειροτεχνών μουσικών. Μέχρι που από το 1924 και εντεύθεν καθιερώθηκε  σαν μοναδική ρυθμοποιητική ιδέα -πρόκληση από τους ρεμπέτες, με στοιχεία παντελώς ξένα προς την μικρασιάτικη μορφή.

Η περίεργη φύση της ρυθμικής δομής του ζεϊμπέκικου με είσοδο στην ρυθμική δομή του ενός τρίσημου, μέσα στο εννεάσημο μέτρο, είναι αυτή

που δίνει πολλά είδη ζειμπέκικου(Απτάλικο, Καμηλιέρικο, Πειραιώτικο, Γιουρούκικο, της Σμύρνης, της Σύρας κ.α.).

Το ζεϊμπέκικο από το ’70 και μετά ξεφτιλίστηκε, χάθηκε σαν γνήσιο  αφού από  έκφραση μιας ζωής …σκέτης, θλίψης  και βαθειάς προσωπικής οδύνης, κατέληξε  επιδεικτικό μέσον στις πίστες πού αντί για μυσταγωγία, οι νεόκοποι το θεωρούν χαβαλέ σπάζοντας  πιάτα και καίγοντας  ουίσκυ  και …χιλιάρικα. Από εκεί και μπρός κρατεί σαν φάλτσος χορευτικός τρόπος επίδειξης και εγωταυρισμού κατά το σύμφυτο του Νεοέλληνα.

Τέλος, το ελληνικό ζεϊμπέκικο στα  9/8  δεν έχει καμία σχέση με τον τούρκικο αντικριστό ρυθμό στα  4/4  των Zeybek.  Άλλωστε από τις αρχές του 1924  και μπρός σχεδόν ταυτίστηκε στον ελληνικό χώρο με το ρεμπέτικο  και χορεύεται αυστηρά και κατά μόνας.

ΣΗΜ: Στοιχεία που αφορούν μουσικά οργανοληπτικά χαρακτηριστικά, ενδείξεις προέλευσης των Ζευμπέκ, καθώς και ετυμολογικές ενδείξεις προέλευσης του συγκεκριμένου χορού μπορεί κάποιος να αντλήσει από  πλέον βιωματικές  η ερευνητικές δόκιμες και όντως ειλικρινείς αναφορές από τους:

1.Ηλίας Βολιώτης –Καπετανάκης- «ΜΟΥΣΑ ΠΟΛΥΤΡΟΠΟΣ». Εκδ. Μετρονόμος.

2.Θωμάς Κοροβίνης. «ΟΙ ΖΕΙΜΠΕΚΟΙ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ». Εκδ.ΑΓΡΑ.

3.Γιάννης  Τσαρούχης. «ΑΓΑΘΟΝ  ΤΟ ΕΞΟΜΟΛΟΓΕΙΣΘΑΙ». κ.λ.π. Κείμενα

  «ΠΕΡΙ ΖΕΙΜΠΕΚΙΚΟΥ».

4.Θάνος Βελούδιος: «ΕΠΙΤΗΔΕΙΓΜΗ ΠΥΡΥΧΙΟΥ ΩΣ 9/8 «ΑΡΤΟΖΗΝΟΣ».

Επιμέλεια-Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου