Λιθανάγλυφο Αγ. Δημητρίου Ελατείας

ΤΟ ΛΙΘΑΝΑΓΛΥΦΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΕΝ ΕΛΑΤΕΙΑ

Του Παναγιώτης Δημάκη, υπεύθυνου ιστορικού αρχείου

Δήμου Αμφικλείας - Ελατείας

Τον λεβέντη καβαλάρη, Αϊ Δημήτρη, τιμά ολόκληρη η κοιλάδα τού Κηφισού και τήν ημέρα τών ονομαστηρίων του, σημαίνουν χαρμόσυνα οι καμπάνες, απ' άκρου σ' άκρον και εμείς, από εδώ, ευχόμεθα, στούς εορτάζοντες, έτη πολλά, με Υγεία, με τήν μικρή αυτή αναφορά, στο λιθανάγλυφον πού κοσμεί, τον οίκον του, εν Ελατεία.

Τον Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου, Εν Ελατεία (φωτό 1), κοσμεί ένα λαϊκό λιθανάγλυφο, εντοιχισμένο επί τής παρειάς, τού δυτικού τοίχου, δεξιά τώ εισερχομένω. Το έργον αυτό, αποτελεί το σημείο αναφοράς, τής σημερινής Ελατείας και είναι προσφορά τής «παρέας», τής συντροφίας τών Ηπειρωτών οικοδόμων τής «πέτρας», οι οποίοι σε εξαιρετικές περιπτώσεις, φιλοτεχνούσαν, μία λιθανάγλυφον εικόνα, χωρίς να τήν υπογράφουν, από ταπεινότητα, για να τήν αφιερώσουν, στον τιμώμενο Άγιο, πού στήν περίπτωση, τού Αγίου Δημητρίου, είναι από τούς λατρευόμενους, συχνότερα οικείους, στήν Ήπειρο και στήν Μακεδονία ιδιαίτερα. Το έργον αυτό, είναι σύγχρονο, τού κωδωνοστασίου, το οποίο ανεγέρθηκε το 1880, σε αντίθεση με το κέλυφος τού Ναού, πού είναι παλαιότερο και περί τού οποίου, σύντομα μικρό χρονικό θα παρατεθεί.

Ανήκει δε στο τελευταίο 4ο τού 19ου αι., όπου ευρίσκονται ακμάζοντα, αρκετά παρόμοια αρχιτεκτονικά λιθανάγλυφα σε πολλούς ναούς, καλύπτονται δε επαρκώς από βιβλιογραφία, η οποία βέβαια βρίσκεται εν εξελίξει, ότε συγκριτική μελέτη, είναι επισφαλής και η εξαγωγή συμπερασμάτων από τις καταγραφές, δεν είναι ασφαλής, αλλά αβέβαια, δεδομένης τής υπεροχής τού λιθαναγλύφου τής Ελατείας, σε μέγεθος, εκτέλεση και έμπνευση. Το λιθανάγλυφο, επιπεδόγλυφο, με ρηχό σκάλισμα, αναδεικνύει με αδρότητα, τις ιδιαιτερότητες τού τοπικού κυανολίθου Ελατείας, από τα νταμάρια του Άι-’Λιά, με τις σκιές και τα «φώτα», τού βάθους πεδίου, πού αποδίδει, ο άγνωστος δημιουργός, με γνώση και εκφραστικότητα. Έργο λαϊκό μεν, αλλά και εμπνευσμένο από τήν παράδοση, κυρίως τις διηγήσεις τών μητέρων, τις μακρές χειμωνιάτικες νύχτες, γύρω από τήν πτωχική προγονική εστία, τών παροδίων πεδινών κατοίκων, όπου αφηγούνται, χωρίς ιστορικές τεκμηριώσεις, παλιές, ιστορίες τρόμου και σφαγών τών αμάχων, από επιδρομείς, όπως περιγράφει το Χρονικό τού Γαλαξειδίου «… ήρθασι άλλοι πειράταις, ενδεδυμένοι τομάρια, ωσάν αρκούδαις και τρώγωντας άψητα κρέατα ωσάν θερία, και ζωντανούς ανθρώπους στήν σούβλα εψήσασι…». Η προφορική αυτή διήγηση αποτυπώνεται στο λιθανάγλυφο τού 'Αγ. Δημητρίου Ελατείας, με τον καβαλάρη Άγιο, με τον στρατιωτικό του ίππο, να προστρέχει και να καταβάλλει τον Βούλγαρο τσάρο Ιωαννίτζη, (Σκυλογιάννη), ένα ιστορικό επεισόδιο, πού αναφέρεται στήν πολιορκία τής Θεσσαλονίκης, από τους Βουλγάρους, τον Οκτώβριο τού 1207. Αχνή και αιωρούμενη, η αφήγηση αυτή, περνά στα χέρια, τού πρωτομάστορα και αποτυπώνεται, στήν επιφάνεια τού λίθου και μάς καλεί στήν ανάγνωση και κατανόησή της. Εδώ ο Άγιος, δεν λογχίζει τον Βούλγαρο επιδρομέα, ντυμένο με βαρβαρική στολή και κωνικό κράνος, αλλά τον καταβάλει, τον καθηλώνει, με το στρατιωτικό του άλογο, ενώ υψώνει δοξαστικά τήν λόγχη, με το φλάμπουρο, το σίγνο, (σιγνοφόρος ) στη δεξιά, ενώ επίσης δεξιά άνω οι Ουράνιες Δυνάμεις, σχηματοποιούνται, σε ένα περιδινιζόμενο χερουβείμ και συμπαραστέκονται. Στα λιθανάγλυφα, τα κενά ήσαν εκτός της αισθητικής τών μαστόρων, πού συμπλήρωναν τον χώρο, με λαϊκά σύμβολα, όπως το τετράφυλλο τριφύλλι κάτω δεξιά, ενώ κάτι περισσότερο, υπαινίσσεται αριστερά η στάμνα, βυζαντινό κουτρούβιο; με Μύρο, από τον Τάφο τού Αγίου, ή, το Αθάνατο Νερό; Αριστερά άνω, σε πλαίσιο τριών οριζοντίων γραμμών, η επιγραφή με παχέα ισοπαχή γράμματα, Άγιος Δημήτριος 1880. Το έργο είναι ενός λαϊκού καλλιτέχνη, αυτοδίδακτου, πού αποπνέει δύναμη και ενάργεια, περιλαμβάνοντας σημαίνοντα και σημαινόμενα, κατά τον Νόμο τών Τριών, χωρίς επιρροές. Το σημαντικότερο όμως σημαινόμενο, είναι η στολή τού Αγίου, πού παρουσιάζεται, να στρέφεται ελαφρά κατενώπιον, έφιππος Φουστανελλοφόρος, ακολουθώντας τήν μορφολογική παρουσίαση, τών Νεομαρτύρων τού Ελληνισμού, συνήθως από ανώνυμους ζωγράφους, εδώ από τεχνίτη τής πέτρας. Με το λιθάγλυφο αυτό, η Ελάτεια στερημένη λόγω καταστροφών και λεηλασιών πού υπέστη κατά τις χιλιετίες, τών δειγμάτων τού πολιτισμού της, κατέχει ένα λαμπρό δείγμα τού νεώτερου ελληνικού πολιτισμού, τοποθετημένου σε περίοπτη θέση, με τον επιβλέποντα πολιούχο Άγιο Δημήτριο, άγρυπνο προστάτη τής πόλης, τών κατοίκων και τού οίκου, τής λατρείας του, από πάσης κακοβουλίας, είς τούς αιώνες. Διηγούνται μάλιστα οι ευφάνταστοι παλαιότεροι, γείτονες, ότι τις παραμονές εξαιρετικών γεγονότων, λοιμικής, πολέμων, σεισμών κ.τ.λ. ο Άγιος έφιππος, φουστανελλοφόρος, περιπολεί και εποπτεύει, ο δε κρότος τών πετάλων τού αλόγου του, ακούγεται στο πλακόστρωτο…

Επιμέλεια-Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου