Φυσιογνωμία οικισμών

Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΤΟΥ ΦΘΙΩΤΙΚΟΥ ΤΥΜΦΡΗΣΤΟΥ

του Αδάμη Θύμιου & Ευθυμίου Τάκη

Άποψη του Νεοχωρίου σε παλιότερη εποχή

      Όταν αναφερόμαστε στο Φθιωτικό Τυμφρηστό εννοούμε το δυτικότερο τμήμα του ορεινού συγκροτήματος της Όθρυς και του  ανατολικού Βελουχιού, που περιλαμβάνει και τη δυτικότερη γραφική κοιλάδα του Σπερχειού ποταμού.

      Η μορφολογία του εδάφους σ’ αυτή την περιοχή χαρακτηρίζεται από τις ιδιαίτερες ισχυρές κλίσεις, πάνω από 30 %, με έντονα υδρογραφικό δίκτυο. Από τις κοίτες συλλογής ομβρίων και πηγαίων υδάτων, με τις μεγάλες απορροές που καταλήγουν στο Σπερχειό, διαμορφώνονται δύο χαρακτηριστικές Συμβολές, η μία στον Άγιο Γεώργιο στη θέση Διπόταμα και η άλλη μεταξύ Πτελέας και Βίτωλης όπου εκβάλει στο Σπερχειό ο Ρουστιανίτης.

      Όσον αφορά τη γεωλογία της περιοχής και σε συνάρτηση με τις γεωτεκτονικές ενότητες στον Τυμφρηστό, σύμφωνα με το ΙΓΜΕ, εμφανίζεται φλύσχης Ανατολικής Πίνδου, που χαρακτηρίζεται από αργίλλους, ιλυόλιθους, ψαμμίτες και λεπτομερή κροκαλοπαγή με παρεμβολές σχιστόλιθων. Επίσης, παρατηρούνται σύγχρονες αποθέσεις του Σπερχειού κατά μήκος της ροής του. Στην περιοχή έχουν εκδηλωθεί μεμονωμένες κατολισθήσεις μικρής ή και μεγαλύτερης έκτασης, με αποτέλεσμα τη μερική μεταβολή του ανάγλυφου της περιοχής. Λόγω κατολισθήσεων ορισμένοι από τους οικισμούς έχουν μεταφερθεί, όπως η Μεσαία Κάψη και άλλοι έχουν εξαφανισθεί,  όπως η Ζημιανή και η Ζιώψη.

      Πρωταρχικό μέλημα των κατοίκων που δημιούργησαν τους οικισμούς στην περιοχή του Φθιωτικού Τυμφρηστού ήταν να επιλέξουν τις καταλληλότερες τοποθεσίες.

      Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, εκείνο που ενδιέφερε περισσότερο ήταν το χωριό να κτιστεί σε απόμακρη και απόκρυφη τοποθεσία, μακριά από τις αρπαχτικές και καταστροφικές διαθέσεις των αλλόθρησκων. Έτσι, ορισμένα παλιά χωριά τηρούσαν αυστηρά τις παραπάνω προϋποθέσεις για την ασφάλειά τους, όπως ήταν η Ζιώψη που πρωτοχτίστηκε στην απόκρυφη θέση Μπζιάκα, το Μουντζουράκι που χτίστηκε στην κοιλαδοειδή κλειστή απόληξη της δυτικής Οίτης και στις παρυφές του Βελουχιού, καθώς, επίσης, και η Σκόρλια, που αποτελεί πρότυπο απόκρυφου χωριού, αφού, σύμφωνα με την παράδοση, οι πρωτοοικιστές της ακολούθησαν τα ίχνη αλεπούς και έχτισαν το χωριό εκεί που είχε τη φωλιά της.

      Αργότερα, που η πατρίδα μας αποτίναξε τον τούρκικο ζυγό, οι προπάτορές μας επέλεγαν και έχτιζαν τα χωριά σε όμορφες πλαγιές με θέα, αμφιθεατρικά προς τις χαράδρες. Αναλυτικότερα, η επιλογή της θέσης έγινε με βάση:

-  Την τοπογραφία της περιοχής (θέση κατάλληλη για δόμηση και μάλιστα στις πλαγιές).

-  Τον προσανατολισμό και τη θέα.

-  Τις συνθήκες ασφάλειας.

-  Την απόσταση από τους χώρους δουλειάς.

-  Τη σύνδεση με άλλους οικισμούς (γεφύρια, μονοπάτια).

-  Τη δυνατότητα οπτικής επικοινωνίας, παράμετρο που αποτελούσε σπουδαίο κριτήριο για την επιλογή της θέσης του οικισμού και έχει άμεση με την ασφάλειά του και με τη σύνδεσή του με τον τρόπο αυτό, τα χρόνια που απουσίαζαν τα σημερινά μέσα επικοινωνίας, πετυχαίνοντας τη γρήγορη μετάδοση μηνυμάτων  από οικισμό σε οικισμό με παμπάλαια γνωστά μέσα επικοινωνίας, όπως οι φρυκτωρίες, οι καθρέπτες κλπ. Έτσι από την πλευρά της Μεγάλης Κάψης-Μερκάδας-Μαυρίλου-Νεοχωρίου,  υπάρχει οπτική επαφή με τους απέναντι οικισμούς Περίβλεπτο, Πιτσιωτά, Δίκαστρο, Παλαιόκαστρο, Ζιώψη, Άγιο Γεώργιο και Τυμφρηστό δυτικότερα.

      Πολεοδομικά, παρουσιάζουν την κλασική διάρθρωση των ορεινών οικισμών: μονοκεντρικοί με ένα δηλαδή κέντρο, την πλατεία και γύρω τα σπίτια ανεπτυγμένα σε μαχαλάδες(γειτονιές). Η πλατεία κατά κανόνα βρίσκεται σε πλάτωμα, κατά προτίμηση με θέα και εφάπτεται στα σημαντικά κοινόχρηστα κτίσματα, όπως την εκκλησία, δημοτικό σχολείο, καφενεία και στο κέντρο ορθώνεται ο γνωστός πλάτανος και η κρήνη με τρεχούμενο νερό. Είναι ο χώρος όπου γίνονται όλες οι κοινωνικές συγκεντρώσεις και οι εμπορικές συναλλαγές των κατοίκων. Όπου απουσίαζε ευρύχωρο  πλάτωμα για διαμόρφωση της πλατείας και χτίσιμο των απαραίτητων κοινόχρηστων κτηρίων, τo δημιουργούσαν όπου εξυπηρετούσε η διαμόρφωση του εδάφους. Οι μαχαλάδες είναι χτισμένοι με τρόπο ελεύθερο γύρω από το κέντρο με κριτήρια υπαγορευμένα από τη θέα, τον ηλιασμό και την κλίση του εδάφους. Κάθε μαχαλάς περιλαμβάνει οικογένειες της ίδια φάρας. Οι δρόμοι ακολουθούν τις υψομετρικές καμπύλες του εδάφους, με πλάτος όχι σταθερό.

      Όσον αφορά την αρχιτεκτονική, τα κτίσματα είναι κυρίως διώροφα,  λιθόκτιστα, με πέτρα ακανόνιστη και εμφανείς ξυλοδεσιές, με στέγη τετράριχτη που για τα πλέον ορεινά έχει κλίση πάνω από 30%. Έχουν ξύλινο εξώστη στην κύρια πλευρά, όπου καταλήγει, συνήθως, ξύλινη  ή πέτρινη εξωτερική σκάλα και καλύπτεται με προεξοχή της στέγης.  Χαρακτηρίζονται  για  το  μικρό  τους μέγεθος  και όγκο, με λίγες εξαιρέσεις.

      Το σπίτι οργανώνεται σύμφωνα με το τυπικό σχήμα: στο ισόγειο βρίσκονται οι βοηθητικοί χώροι, αποθήκες, μαγειρείο ή καταστήματα, ενώ στον όροφο οι κύριοι χώροι υποδοχής και ύπνου.

      Τα χωριά του Φθιωτικού Τυμφρηστού από γεωγραφικής - οικιστικής και αρχιτεκτονικής άποψης, εμφανίζουν την εξής εικόνα:

1) Ο Άγιος Γεώργιος είναι το πλέον ανεπτυγμένο από παλιά μητροπολιτικό κέντρο της περιοχής, γραμμικά σε μεγάλο μήκος και μικρό βάθος, πάνω στον άξονα προς Καρπενήσι. Πρόκειται για νεόκτιστο χωριό αφού δημιουργήθηκε μόλις το 1910, κυρίως, από μετοίκηση των κατοίκων της Ζιώψης (Ασπρόκαμπος), λόγω καταστροφικών καθιζήσεων του εδάφους. Εμφανίζει μερικώς αλλοιωμένο παραδοσιακό χρώμα, αφού πλήγηκε από τη γερμανική πυροπάθεια.

Άποψη κτίσης του νέου οικισμού Αγίου Γεωργίου στα Ισιώματα το 1925.

Διακρίνεται αριστερά το Σχολείο, δίπλα η ανεγειρόμενη εκκλησία

 και περιμετρικά οι πρώτες κατοικίες

2) Τα Αφεντικά ήταν οικισμός που βρισκόταν στην ανατολική πλευρά του Ροβολιαρίτη ρέματος, πλησίον της Βίτωλης. Εκεί, παλιά βρισκόταν η έδρα του διοικητηρίου της βακούφικης περιουσίας του μοναστηριού Αγίου Αθανασίου Μαυρίλου. Υπήρχαν χτισμένες αρχοντικές κατοικίες των διαχειριστών του κτήματος, των αφεντάδων, όπως τους αποκαλούσαν. Οι εργάτες της βακούφικης περιουσίας προέρχονταν κυρίως από το γειτονικό Λιτόσελο και επειδή συχνά έλεγαν «πάμε στα αφεντ’κά για δουλειά», ο οικισμός έμεινε γνωστός ως Αφεντικά. Σήμερα, τα εναπομείναντα μισοερειπωμένα οικήματα, εμφανίζουν εξαιρετικό ενδιαφέρουν  επειδή μας δίνουν μια εικόνα της αρχιτεκτονικής τους μορφής.

Άποψη του χιονισμένου Αη-Γιώργη στη δεκαετία του ’50,
τότε που όλα τα κτήρια ήταν πέτρινα 

3) Η Βίτωλη είναι κι αυτός σχετικά νέος οικισμός και σχηματίσθηκε από την αποίκηση κατοίκων γειτονικών χωριών (Ροβολιάρι, Λιτόσελο, Τσούκα). Εμφανίζει αμφιθεατρική  οικιστική εικόνα, βόρεια του Σπερχειού και του δρόμου προς Καρπενήσι. Θεωρείται καμποχώρι, επειδή βρίσκεται χτισμένο στο μεγαλύτερο πλάτωμα της κοιλάδας του Σπερχειού από τ’ άλλα χωριά του Φθιωτικού Τυμφρηστού. Μάλιστα, διαθέτει αρκετή καλλιεργήσιμη ποτιστική έκταση. Τα διασωθέντα πέτρινα σπίτια σήμερα  ανακαινίζονται από τους ιδιοκτήτες τους.

4) Το Δίκαστρο είναι χωροθετημένο πάνω σε δυο λόφους και αποτελεί έναν οικισμό με εντελώς ξεκάθαρη την τυπική οργάνωση σε μαχαλάδες που οφείλουν τη δημιουργία της τόσο στο σταδιακό κατά το παρελθόν εποικισμό, από μετακινούμενους πληθυσμούς κτηνοτροφικών νομάδων, όσο και στην εγκατάσταση κατοίκων εκεί από άλλους οικισμούς της περιοχής που έχουν πλέον εγκαταλειφθεί ή καταστραφεί. Διασώζονται αρκετά πέτρινα χτίσματα με τις εντυπωσιακές αυλόπορτες, αφού οι Δικαστριώτες υπήρξαν σπουδαίοι πετράδες-χτίστες. Παλιότερα ονομαζόταν Ζημιανή, επειδή, σύμφωνα με την παράδοση, το χωριό υπέστη σοβαρές ζημιές από κατολισθήσεις. Λέγεται Δίκαστρο επειδή βρίσκεται χτισμένο ανάμεσα σε δυο κάστρα (Κορφή Τσούκα και Κουτσονίκα).

Παραδοσιακό καλντερίμι στο Δίκαστρο που ένωνε τους μαχαλάδες

5) Το Λιτόσελο βρίσκεται χτισμένο σε πανοραμική, περίβλεπτη τοποθεσία. Παλιότερα διέθετε πέτρινα σπίτια. Σήμερα είναι ένας μικρός οικισμός με παραθεριστικό προσανατολισμό.

6) Το Μαυρίλο χτίστηκε στην καταπράσινη ανατολική παρειά του όρους Τυμφρηστού, σε υψόμετρο 860 μ. Η κεντρική πλατεία βρίσκεται στην είσοδο του χωριού και περιτριγυρίζεται από κατοικίες, το πέτρινο σχολείο και ανατολικά από τον ιστορικό ναό του Αγίου Δημητρίου. Το Μαυρίλο στην επανάσταση του ’21 διαδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο αφού εκεί λειτουργούσαν 12 μπαρουτόμυλοι, που προμήθευαν τους αγωνιστές με την απαραίτητη μπαρούτη. Παλιότερα ο οικισμός διέθετε αρκετά πυργόσπιτα, όπου διέμειναν οι προύχοντες και οι ευκατάστατοι κάτοικοι, στα χρόνια ακμής των μπαρουτόμυλων.  Σήμερα, το Μαυρίλο διατηρεί το  παραδοσιακό χαρακτήρα του και αποτελεί ζηλευτό τόπο παραθερισμού.

7) Η Μεγάλη Κάψη παλιά λεγόταν Μεταξάς, επειδή οι κάτοικοί του ασχολούνταν με την μεταξοτροφία. Διάφοροι επιδρομείς, ανά τους αιώνες, και κυρίως οι Τούρκοι έκαψαν το χωριό πολλές φορές καθώς και τη Μεσαία Κάψη και τον Τυμφρηστό (Πέρα Κάψη), γι’ αυτό ονομάσθηκαν Κάψια. Διασώθηκαν αρκετά παραδοσιακά χτίσματα με αυλόπορτες καθώς και ο ιστορικός ναός της  Αγίας Τριάδας που διέθετε και κρυφό σχολειό.

8) Η Μερκάδα παλιά λεγόταν Μυριάς, λόγω του μεγάλου αριθμού των κατοίκων, όπως μαρτυρούν τα λείψανα παλιών οικισμών σε μεγάλη έκταση που φτάνουν μέχρι τα Κεραμαριά. Καταστράφηκε κι αυτό το χωριό από σφαγή των κατοίκων από τους Τούρκους. Επειδή διασώθηκαν μερικοί κάτοικοι, ονομάσθηκε Μερικάς-Μερκάς.

9) Η Μεσαία Κάψη καταστράφηκε από τις κατολισθήσεις και ξαναχτίστηκε κατά μήκος του εθνικού δρόμου προς Καρπενήσι.

10) Το Νεοχώρι είναι μικρός οικισμός, χτισμένος σε μια καταπράσινη πλαγιά, εμφανίζει αξιόλογα αρχιτεκτονικά παραδοσιακά στοιχεία. Παλιά λεγόταν Γκοστριάδα επειδή ο πρώτος κάτοικος ήταν κάποιος Γκόστρας.

11) Το Παλαιόκαστρο εμφανίζει παραδοσιακό χαρακτήρα από την κλασική διάρθωσή του γύρω από την πλατεία με τα πλατάνια, την εκκλησία και τα πέτρινα σπίτια, αρκετά από τα οποία έχουν υποστεί σημαντικές αλλοιώσεις από άστοχες παρεμβάσεις. Εδώ βρίσκεται η τρίπατη κατοικία των Δικοπουλαίων που παρουσιάζει σπάνιο αρχιτεκτονικό, για την περιοχή, ενδιαφέρον. Σε κοντινό λόφο διασώζονται λείψανα της ακρόπολης (παλαιό κάστρο), απ’ όπου έλαβε την ονομασία το χωριό.

12) Το Περίβλεπτο είναι χωριό με πανοραμική θέα. Παλιότερα, εκεί γινόταν μεγάλη εμποροζωοπανήγυρη. Σήμερα είναι ένας μικρός οικισμός με κάποιο χρώμα παραδοσιακού χωριού.

13) Η Πιτσιωτά συνορεύει με την Ευρυτανία και Θεσσαλία. Οι πρώτοι του κάτοικοι προήλθαν από το Πίτσι, γι’ αυτό έλαβε αυτή την ονομασία. Εμφανίζει έντονα παραδοσιακά στοιχεία, αφού διασώζονται αρκετές πετρόχτιστες κατοικίες με αυλόγυρους.

14) Η Πτελέα προήλθε από τη γενέτειρα Σκόρλια, ένα χωριό απόκρυφο κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας για ευνόητους λόγους. Αν και νεόκτιστο σχετικά χωριό διατήρησε έντονο το παραδοσιακό χρώμα με την πλατεία σε κεντρικό σημείο και περιμετρικά τα σπίτια που αρκετά είναι πετρόχτιστα.

15)  Το Ροβολιάρι είναι αρχέγονο χωριό, χτισμένο αμφιθεατρικά σε δυο μαχαλάδες στις υπέρειες της δυτικής Όθρυς και εμφανίζει εξαιρετικό ενδιαφέρον αφού διασώζονται αρκετά παραδοσιακά κτίσματα που ανακαινίζονται συνεχώς από τους ιδιοκτήτες τους. Δίπλα πέτρινη κρήνη από το Ροβολιάρι.

16) Ο Τυμφρηστός είναι ένα ζωτικός οικισμός, χτισμένος αμφιθεατρικά σε κατακόρυφη πλαγιά, απ’ όπου διέρχεται φιδωτά ο δρόμος προς Καρπενήσι. Εμφανίζει περιμετρικά καταπληκτική θέα. Διαθέτει σύγχρονο Ξενώνα και ωραιότατη πλατεία στο κέντρο του χωριού. Ο Οικισμός σχηματίσθηκε τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια όταν καταστράφηκε το παλιό χωριό, το Μουντζουράκι, που βρισκόταν χτισμένο σε ρεματιά. Σήμερα, στον Τυμφρηστό αρκετά χτίσματα διατηρούν τον παραδοσιακό χαρακτήρα. Όλα τα σοκάκια είναι νεοπλακοστρωμένα με πέτρες. Στον Τυμφρηστό παρατηρείται η εντονότερη τάση αλλοίωσης του δομημένου περιβάλλοντος από νέες οικοδομές, λόγω της τουριστικής του - παραθεριστικής ανάπτυξης.

     

      Επισημαίνεται, τέλος, το γεγονός ότι όλοι οι οικισμοί εμφανίζουν αυξημένη κίνηση με πολλαπλάσιο αριθμό, κατά τους θερινούς μήνες, λειτουργώντας ως τόποι ορεινού παραθερισμού.