TREILER

Το παρόν Ιστολόγιο έχει σκοπό να περισώσει & να προβάλλει τη ρουμελιώτικη ιστοριολαογραφία -

Κυριακή 30 Ιουνίου 2013

Ο ΛΟΦΟΣ ΑΣΤΕΡΙΑ ΠΛΑΤΥΣΤΟΜΟΥ



ΤΟ ΚΛΕΙΔΙ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΩ ΑΠ’ ΤΟ ΠΛΑΤΥΣΤΟΜΟ
Η αρχαία πόλη και ο λόφος«Αστέρια»
Του Κώστα Ευθυμίου
Καθηγητή Φυσικής & μέλους του Πολ. Συλλόγου Πλατυστόμου «ο Πηλέας»

Ποια είναι όμως η αρχαία πόλη στο λόφο των «Αστεριών», τα ερείπια της οποίας αρχίζουν να  έρχονται ξανά στο φως;
Πριν επιχειρήσω να απαντήσω στο ερώτημα αυτό,  νομίζω ότι είναι αναγκαίο να κάνω μια μικρή αναφορά στο όνομα του λόφου όπου ήταν χτισμένη.  Θεωρώ ότι η ονομασία του λόφου, είναι προϊόν παρετυμολόγησης, δηλαδή προέκυψε ο όρος «τ’ Αστέρια», αντί του ορθού «τα Στέρια», δηλαδή τα Στέρεα οικοδομήματα του λόφου, που εντυπωσίαζαν τους μεταγενέστερους κατοίκους, αλλά και τους δυσκόλευαν στην καλλιέργεια των εκτάσεων του λόφου, καθώς χρειαζόταν επί πλέον μόχθος για να ξεθεμελιωθούν και να πεταχτούν οι ογκόλιθοι που συναντούσαν διαρκώς.
   Ας επιστρέψω όμως στο αρχικό ερώτημα περί της ταυτότητας της Αρχαίας πόλης. Η αρχαιολογική έρευνα, τόσο η επιφανειακή, όσο και οι πρώτες τομές δείχνουν ότι επρόκειτο για μια μεγάλης έκτασης πόλη των Ελληνιστικών χρόνων, η οποία κατοικήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν εγκαταλειφθεί για άγνωστους μέχρι στιγμής λόγους. Ευελπιστούμε ότι η συνέχιση των ανασκαφών ίσως μας φέρει μπροστά σε κάποιες επιγραφές, απ’ τις οποίες θα μπορέσουμε με βεβαιότητα να αποφανθούμε για το όνομά της.  
  Τα μέχρι στιγμής υπάρχοντα στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να την ταυτοποιήσουμε με ασφάλεια. Η πόλη συνεχίζει να κρατά καλά κρυμμένα τα μυστικά της. Φαίνεται σαν να μην μας άφησε ίχνη που να αποκαλύπτουν την ταυτότητά της.

 Ή μήπως δεν είναι εντελώς έτσι; Μήπως υπάρχουν κάποια αμυδρά έστω στοιχεία που θα μας  επιτρέψουν να εικάσουμε, να πιθανολογήσουμε την Αρχαία ονομασία της;
  Ο λόφος των «Αστεριών»(θα χρησιμοποιήσω τον όρο, αν και όπως τόνισα προηγουμένως τον θεωρώ λανθασμένο), βρίσκεται πολύ κοντά στο σημερινό χωριό Πλατύστομο. Για να ακριβολογήσω ο λόφος των Αστεριών, όπως και ο υπερκείμενος λόφος του Αη Λιά, όπου βρίσκονται τα ερείπια της Ακρόπολης, ανήκουν στην κτηματική περιφέρεια της κοινότητας Πλατυστόμου του Δήμου Μακρακώμης. 
Το Πλατύστομο είναι ένα μικρό χωριό χτισμένο σε κοιλάδα που διαρρέεται από χειμάρρους- παραποτάμους του Σπερχειού, στις υπώρειες της Όρθρυος. Σήμερα έχει περίπου 250 μόνιμους κατοίκους ενώ παλιότερα και μάλιστα πριν τον εμφύλιο αριθμούσε 600-700 κατοίκους.  Ο τρόπος δόμησης του χωριού, αλλά και κάποιες ισχνές γραπτές αναφορές (όπως εκλογικοί κατάλογοι, ονόματα κατοίκων αγωνιστών του ’21) μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι σημερινό χωριό Πλατύστομο είναι σχετικά νέος οικισμός. Φαίνεται να οικοδομήθηκε στα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας (γύρω στα 1800-1830). Πυρήνας του ήταν η κατοικία του τελευταίου Οθωμανού αξιωματούχου (Ισμαήλ μπέη σύμφωνα με τη σωζόμενη λαϊκή  προφορική παράδοση), στον Παλιόπυργο. Γύρω του χτίστηκαν τα πρώτα σπίτια υποστατικά των Ελλήνων κολλήγων. Μετά την απελευθέρωση το χωριό επεκτάθηκε κυρίως προς Β.Δ. με την εγκατάσταση κάποιων κατοίκων του ορεινού οικισμού της Λαβανίτσας το οποίο σταδιακά εγκαταλείφθηκε, αλλά και αγωνιστών του απελευθερωτικού αγώνα των οποίων οι πατρίδες έμειναν αλύτρωτες. Το Πλατύστομο σ’ αυτήν τη 1η φάση είχε ως κέντρο του τον Παλιόπυργο, που έπαιζε ρόλο πλατείας στην οποία δέσποζε σε κεντρική θέση το κοινόχρηστο πηγάδι. Στα Β.Δ. αυτού του κέντρου τοποθετήθηκε το νεκροταφείο του χωριού, στη θέση όπου βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Στην 1η αυτή φάση ο χώρος του νεκροταφείου βρισκόταν έξω απ’ το χώρο του οικισμού. Περίπου στο μέσο της απόστασης αυτών των τοποθεσιών χτίστηκε η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής (γύρω στα 1860;), που αποτέλεσε στη συνέχεια το νέο κέντρο του χωριού, που είχε εν τω μεταξύ διευρυνθεί. 
  Δημιουργεί εντύπωση η επιλογή του ονόματος του χωριού, καθώς το τοπωνύμιο Πλατύστομο είναι πολύ σπάνιο στην Ελλάδα, (υπάρχει το χωριό Πλατύστομα (τα) στην ορεινή Λευκάδα), παρ’ όλο που η θέση του στο κέντρο περίπου μιας μικρής κοιλάδας δεν έχει κάποια αντίστοιχη σπάνια γεωγραφική ιδιαιτερότητα. Ακόμα η γεωγραφική θέση του χωριού δεν δικαιολογεί αναφορά σε στόμα ή στόμιο και μάλιστα πλατύ (το οποίο από μόνο του αποτελεί αντίφαση). Αξίζει εδώ να σημειωθεί, ότι το σχεδόν συνώνυμο χωριό της Λευκάδας είναι ο πιο ορεινός οικισμός του νησιού (δηλαδή έχει εντελώς διαφορετικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά απ’ το Πλατύστομο).
    Μπορούμε λοιπόν βάσιμα να συμπεράνουμε ότι το τοπωνύμιο Πλατύστομο δεν έχει Γεωγραφική προέλευση. Η επιλογή αυτού του σπάνιου ονόματος, δείχνει ότι για τους πρώτους κατοίκους του αυτό ήταν κοινός τόπος, ότι αυτό ήταν το όνομα της ευρύτερης του οικισμού περιοχής, από προγενέστερους χρόνους.
   Τι όμως ονομαζόταν Πλατύστομο (ή κάτι παρεμφερές) σε προγενέστερους χρόνους και η ανάμνησή του αιωρούνταν σαν βαριά σκιά που ήταν αδύνατον να αγνοηθεί παρά το πέρασμα των αιώνων;
  Μήπως τελικά το όνομα Πλατύστομο έχει σχέση με την αρχαία πόλη που ξανάρχεται στο φως απ’ την ανασκαφική έρευνα, στο λόφο των Αστεριών; Μήπως η κάποτε ακμαία και πολυάνθρωπη πόλη που ήταν χτισμένη εκεί, άφησε κάποια αμυδρά στοιχεία για την ταυτότητά της; Μήπως τελικά το κλειδί βρίσκεται κάτω απ’ το Πλατύστομο, δηλαδή στην ετυμολόγηση του τοπωνυμίου;
   Στον αείμνηστο Π. Μακρυγιάννη-Ματαπά ανήκει η τιμή ότι αυτός πρώτος, αναζητώντας την πιθανή θέση της Ομηρικής Φθίας, υπέδειξε ως τέτοια την περιοχή του Πλατυστόμου και για την τεκμηρίωση της άποψής του, μεταξύ πολλών άλλων, επιχείρησε την ετυμολόγηση του τοπωνυμίου του χωριού.
   Αφού απέρριψε την τρέχουσα άποψη για Πλατύ στόμιο, ή Πλατύ στόμα, ως προϊόν παρετυμολόγησης των μεταγενέστερων κατοίκων της περιοχής, που αγνοούσαν την αρχική προέλευση του ονόματος, κατέληξε στην ετυμολογία «Πηλείδους δόμος», ή και «Πηλέος δόμος». 
   Ίσως το 1ο συνθετικό και στις δύο εκδοχές, χωρίς να μπορεί να απορριφθεί εντελώς, να είναι μια αρκετά εκβιαστική λύση.  Αντίθετα όμως θεωρώ ότι το 2ο συνθετικό, δηλαδή η λέξη δόμος (τόμος) αποτελεί μια πολύ λογική εκδοχή. Να τονίσω εδώ το γεγονός ότι οι κάτοικοι του χωριού αποκαλούνται Πλατυστομάτες, ή και Πλαστομάτες, ποτέ όμως Πλατυστομίτες.
Θα επιχειρήσω λοιπόν στη συνέχεια μια άλλη προσέγγιση του 1ου συνθετικού του ονόματος του Πλατυστόμου.
Στα χρόνια της ακμής των Αινιάνων υπήρχε στην κοιλάδα του Σπερχειού μια πόλη που ονομαζόταν Λάτυια.
«Λατυιέων α πόλις
Σώσανδρον  Τολμαίου
ευεργέταν τοις θεοίς
Τον μέγα  εμ βουλαίς τε και ήθεσι και φρενός αλκή,
Σώσανδρον, κλεινόν έκγονον Αινιέων,
Τολμαίου κλυτόν υία, Λάτυια φιλόπλου
Χάλκεον αντ’ αρεταίς είσατο τάδε θεοίς».
Επιγραφή  σε λίθινο βάθρο αγάλματος στην Υπάτη.
   Η Λάτυια λοιπόν ήταν μια πόλη που ανήκε στο κοινό των Αινιάνων. Αφιερώνει χάλκινο άγαλμα στο Σώσανδρο, το γιό του Τολμαίου απ’ την Υπάτη, για τις ευεργεσίες που της παρείχε, μάλλον κατά τη διάρκεια της θητείας του ως Αινιάρχη. Η πόλη αυτή δεν έχει εντοπιστεί. Κατά τον Ι. Γ. Βορτσέλα πρέπει να αναζητηθεί στην άνω κοιλάδα του Σπερχειού.
   Η άποψή μου είναι ότι το 1ο συνθετικό του ονόματος του Πλατυστόμου είναι πιθανόν να συνδέεται με αυτήν την Αινιανική πόλη. Θεωρώ δηλαδή ότι είναι πιθανόν απ’ τον τύπο Λατύιης δόμος, να οδηγηθήκαμε στους τύπους Λατύσδομος – Λατύστομος-Λατύστομο και τέλος από παρετυμολόγηση των μεταγενέστερων φτάσαμε στον τελικό τύπο Πλατύστομο.
  Θα εκθέσω και μια παρεμφερή εκδοχή. Κατά τον Π. Μακρυγιάννη, το χωριό Πλατύστομο αναφερόταν παλιότερα και ως Πλατυστόμη, πράγμα που δεν είναι διασταυρωμένο. Αν όμως ίσχυε, θα μπορούσε να προέρχεται απ’ το Λατύιης δόμοι, οπότε Λατυσδόμοι–Λατυστόμοι και από μεταγενέστερη παρετυμολόγηση, τελικά Πλατυστόμη.
   Όμως επειδή στην άνω κοιλάδα του Σπερχειού θα έπρεπε ίσως να αναζητηθεί και η αρχαία πόλη Λαπίθη, ή Λαπίθειον, που επίσης στα Ελληνιστικά χρόνια ανήκε στο κοινό των Αινιάνων («Λυκίδας Ξένωνος Λαπιθήιος» επιγραφή  στην Υπάτη), θεωρώ ότι θα είχε ενδιαφέρον να μην αποκλειστεί και μια ακόμη παρεμφερής ετυμολογική εκδοχή :
Λαπίθης–δόμος, οπότε Λαπιτήστομος -  Λαπτήστομος, και τελικά με μετάθεση του συμφώνου π για λόγους ευφωνίας, παράχθηκε ο τύπος, Πλατύστομος και Πλατύστομο. Αντίστοιχα ισχύουν για την εκδοχή: Λαπίθης δόμοι, που οδηγεί στον τελικό τύπο Πλατυστόμη.

Πλατύστομο   18/01/2013

Επιμέλεια-Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου


5 σχόλια:

gkaramer είπε...

Θα μου επιτρέψετε ένα μικρό σχόλιο, που έχει σκοπό να συνεισφέρει στον προβληματισμό που αναπτύσσει ο αγαπητός Κ. Ευθυμίου.
Κατ αρχάς το Πλατύστομο αναφέρεται ως οικισμός στην Πρόθεση της Μονής Ρεντίνας, από τις πρώτες μάλιστα εγγραφές(1640),μαζί με τα χωριά Μάκρεση,Βαριμπόπη,Αμαλότες και Χαλίλι.Οπότε υπήρχε ως ωργανωμένος οικισμός προ του 1640.
Στην πρώτη απογραφή του Ελληνικού κρατους το 1834-35, το Πλατύστομο εμφανίζεται με 47 οικογένειες και 207 άτομα.Είναι κάπως δύσκολο να δημιουργήθηκε το χωριό τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής κυριαχίας και να κατόρθωσε μέσα σε λίγα χρόνια να αποκτήσει τόσο μεγάλο πληθυσμό,όταν μάλιστα η Βαρυμπόπη στην ίδια απογραφή έχει 45 οικογένειες και 203 ψυχές.
Σε σχέση με τις αναζητούμενες πόλεις των Αινιάνων θα πρέπει να ληφθεί υπόψιν ότι στον ζωτικό χώρο του Αρχανίου, υπήρχε τουλάχιστον μία.Προσωπικά πιστεύω πως υπήρχαν δύο.
Τέλος ο μακαρίτης Παν. Μακρυγιάννης-Ματαπάς ασφαλώς συνεισέφερε τα μέγιστα στην ανάδειξη του ζητήματος του Πλατυστόμου-Αστεριών σε σχέση με τον εντοπισμό της Ομηρικής Φθίας, πλην όμως δεν απέφυγε τις ακροβασίες, ειδικά στο θέμα των ετυμολογήσεων,γεγονός που επαναλαμβάνετε στην μικρή αυτή εργασία του αγαπητού μου Κώστα.

gkaramer είπε...
Αυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από έναν διαχειριστή ιστολογίου.
Τακης είπε...

Αγαπητέ Τάκη,
σ' ευχαριστώ για την τιμή που μου έκανες να δημοσιεύσεις το άρθρο μου.
Θα είναι χαρά μου να επικοινωνούμε και να ανταλλάσσουμε απόψεις γύρω από θέματα κοινού ενδιαφέροντος όπως η Ιστορία και ο Πόλιτισμός του τόπου μας.
Θέλω να σε ρωτήσω τα εξής σε σχέση με το σχόλιο του gkaramer στο άρθρο μου.
1. Πως μπορώ να έχω πρόσβαση στην Πρόθεση της Μονής Ρεντίνας ;
2. Ο σχολιαστής είναι ο Γιάννης Καραμέρης απ' το Αρχάνι, που είναι φίλος μου και παλιός συμμαθητής μου ;
3. Μπορώ να ανταπαντήσω στο σχόλιο ;
Αν ναι, η απάντησή μου είναι η εξής :
Αγαπητέ gkaramer,
Ευχαριστώ για την τιμή που μου έκανες να ασχοληθείς με το άρθρο μου.
Επίσης σ' ευχαριστώ για τις πολύτιμες πληροφορίες σου, που αναφέρονται στην Ιστορία του Πλατυστόμου.
Με όλο το σεβασμό και αγάπη, θα ήθελα να αναφέρω τα εξής :
1. Το γεγονός ότι υπάρχει γραπτή αναφορά για το Πλατύστομο απ' το 1640, καθόλου δεν έρχεται σε αντίθεση μ' αυτό που αναφέρω στο άρθρο μου.
Μιλάω για το σημερινό οικισμό του Πλατυστόμου, υποννοώντας ότι υπήρχε πρότερος οικισμός με το όνομα Πλατύστομο, σε κάποια κοντινή τοποθεσία.
Που βρικόταν ; Στη θέση Παλιοχώρια, ή μήπως στο λόφο Στέρια ; Δεν έχω τέτοια στοιχεία που να μου επιτρέπουν κατηγορηματική απάντηση.
2. Το ότι στην απογραφή του 1834 στο Πλατύστομο ζούσαν 47 οικογένειες καθόλου δεν αποδεικνύει, ότι ο οικισμός υπήρχε στη σημερινή του τοποθεσία από πολύ παλιότερα.
Είναι γνωστό ότι με την απελευθέρωση εγκαταστάθηκαν στο σημερινό Πλατύστομο, οικογένειες απ' τον ορεινό οικισμό της Λαβανίτσας, ο οποίος σταδιακά εγκαταλείφθηκε, όπως και οικογένειες αγωνιστών από αλύτρωτες πατρίδες (Βέοι, Μπικέοι, Ντάλληδες κ. ά.). Αν σ' αυτές προστεθοέν οι ήδη εγκατεστημένες οικογένειες των κολλήγων του Οθωμανού αξιωματούχου, οδηγούμαστε στον αριθμό των κατοίκων του οικισμού. Άλλωστε γενικά ο πληθυσμός και μόνο ενός οικισμού, δεν μπορεί να αποτελεί τεκμήριο για την παλαιότητά του.
3. Αν στην περιοχή του χωριού Αρχανίου (όνομα οπωσδήποτε με αρχαία προέλευση)υπάρχουν, μία ή και δύο Αρχαίοι οικισμοί, ή πόλεις, θα ήταν μεγάλη η χαρά μου να 'ρθουν στο φως και να μπορέσουμε να γνωρίσουμε πληρέστερα την Ιστορία του τόπου μας. Όσον αφορά το άτομό μου θα ήταν τιμή μου αν μπορούσα να συμβάλλω, έστω κατ' ελάχιστον, στην αποκάλυψη πτυχών αυτής της Ιστορίας.
4. Τώρα, το αν κάνω λεκτικές ακροβασίες. Στο άρθρο μου επιχείρησα την ετυμολόγηση δύο τοπωνυμίων :
α. Του λόφου των ανασκαφικών ερευνών:
Είναι νομίζω προφανές ότι το όνομα " Αστέρια" είναι προιόν παρετυμολόγησης, που λειτούργησε στη συνέχεια σαν στερεότυπο και το επαναλάμβαναν όλοι.
Κι όμως είναι τόσο απλό, τόσο λογικό, ο λόφος να έχει το όνομα "Στέρια", αφού είναι γεμάτος απ' τα λείψανα των Στέρεων οικοδομών της Αρχαίας πόλης.
Όπως όμως συμβαίνει συνήθως, λειτουργεί κι εδώ ένα είδος νοητικής αδράνειας απέναντι σε κάθε τι που στοχεύει στην αλλαγή ενός καλά εμπεδωμένου στερεότυπου.
β. Του Πλατυστόμου :
Στην περίπτωση αυτή πρότεινα μια εκδοχή, χωρίς να μπορώ να την αποδείξω και χωρίς να είμαι βέβαιος γι' αυτήν (γι' αυτό άλλωστε προτείνω και μια δεύτερη εκδοχή).
Η πράξη μου αυτή δεν έχει την τόλμη μιας ακροβασίας στο κενό, αλλά την τόλμη της διατύπωσης μιας γόνιμης υπόθεσης (συστατικό στοιχείο της μεθόδου των Θετικών επιστημών),
που μέλλει να αποδειχθεί, ή μα απορριφθεί απ' το πείραμα (στην προκείμενη περίπτωση απ' τις ανασκαφικές έρευνες).
Σε οποιαδήποτε περίπτωση, εγώ διατηρώ το προνόμιο, ότι πρώτος διατύπωσα μια εκδοχή, που κανένας άλλος δεν είχε διατυπώσει προηγουμένως.
Με τιμή,
Κώστας Ευθυμίου, καθηγητής Φυσικής.

gkaramer είπε...

Αγαπητέ Κώστα.Επειδή έχω ψηφιοποιημένο αντίγραφο του χειρογράφου της Μονής Ρεντίνης, στείλε μου την διεύθυνση του ηλεκτρονικού σου ταχυδρομείου, για να σου στείλω την εγγραφή για το Πλατύστομο(μαζί με τα χωριά Μάκρεση,Βαριμπόπη,Αμαλότες και Χαλίλι).
Χωρίς να μπώ στην ουσία της προτάσεως που περιγράφει το κείμενό σου, το γεγονός και μόνον της διατυπώσεώς της, είναι πολύ ενδιαφέρον και όλοι ευελπιστούμε η αρχαιολογική σκαπάνη που θα συνεχιστεί στα Αστέρια, να φέρει στην επιφάνεια στοιχεία που θα είναι σε θέση να αποσαφηνίσουν το τόσο θολό, από απόψεως αρχαιολογικών διαπιστώσεων,τοπίο της περιοχής μας. Διαφωνίες η διαφοροποιημένες προσεγγίσεις λογικό είναι να υπάρχουν, και αυτό έχει να κάνει με την ανεπάρκεια των δεδομένων.Η άποψή μου είναι πως για να εξάγουμε στοιχειωδώς ασφαλή συμπεράσματα,θα πρέπει να ενταχθεί στην ανασκαφική δραστηριότητα της Αρχαιολογικής υπηρεσίας απαραίτητα το Αρχάνι.Επειδή τα έως τώρα ευρήματα του Αρχανίου είναι πολύ ενδιαφέροντα αφ ενός, και αφ ετέρου επειδή η όποια κατοίκηση στον ζωτικό χώρο του Πλατυστόμου προεκτεινόταν εως το Αρχάνι.
Με εκτίμηση.
gkaramer@gmail.com

tselos photos -Nature of Roumeli είπε...

Θεωρώ την προσέγγιση ετυμολόγησης του Πλατυστόμου πάρα πολύ ενδιαφέρουσα!! Συγχαρητήρια για την τόσο ενδιαφέρουσα "συζήτηση¨. Καλή χρονιά σε όλους !!!!