Έλληνας

ΕΛΛΗΝΑΣ - «ΤΟ ΙΔΕΩΔΕΣ ΠΡΟΤΥΠΟΝ»

[Του Μπάμπη Μώκου]

Στη δύσκολη κατάσταση που βιώνουμε , σε καθημερινή βάση οι συζητήσεις δίνουν και παίρνουν. Αγανάκτηση, φανφαρονισμοί, φωνασκίες, απειλητικές διαθέσεις, δηλώσεις του τύπου "είμαστε κότες" γι' αυτό και δεν αντιδρούμε, σχόλια και διαθέσεις αναστρεψιμότητας, βερμπαλισμοί, λόγια πομπώδη κ.α. Και η κατακλείδα: Πάψαμε να έχουμε εθνική αυτοπεποίθηση. Χρειαζόμαστε αμέσως ενίσχυση εθνικού συναισθήματος, αναγνώριση και πιστοποίηση της εθνολογικής μας ταυτότητας. Είμαστε Έλληνες ή δεν είμαστε; ποιά είναι η εθνικοϊστορική συλλογική μας συνείδηση; Αναγνωρίζουμε την ανδρεία, την ένδοξη νεοελληνική μας ιστορία;

Αλήθεια, έχουμε κατανοήσει τη σημασία του να είσαι και να λέγεσαι Έλληνας; Γνωρίζουμε πως στην  νεοελληνική μας ιστορία  αναγνωρίστηκε και ταυτοποιήθηκε συνειδητά  για τον

απλό  ελληνόφωνο κάτοικο της μικρής Ελλάδας, ο όρος, το όνομα Έλληνας; ποιά είναι η ιστορική του διαδρομή;

Είναι λοιπόν ευκαιρία να την ακολουθήσουμε:

Τον 18ο αιώνα, στην Οθωμανική επικράτεια, για ένα χωρικό, δηλαδή έναν άνθρωπο της μεγάλης πλειονότητας η κοινωνική του ταυτότητα  ήταν η οικογένειά του, το χωριό του, η θρησκεία και το καθεστώς του ραγιά. Το όνομα Έλληνας δεν του έλεγε τίποτα. Δεν καταλάβαινε τι θα πει. Από την άλλη ο ελληνικός διαφωτισμός δεν ήταν κατά κανένα τρόπο ενιαίος. Ο Ρήγας για παράδειγμα ενδιαφέρεται για την ελευθερία των λαών, αλλά το εθνικό κράτος δεν τον απασχολεί. Ο ίδιος ονομάζει εαυτόν Έλληνα. Ο Φαναριώτης Καταρντζής είναι υπέρ της κοινής ελληνικής γλώσσας, αλλά υποστηρίζει την παραμονή στην οθωμανική κυριαρχία. Ο Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας, παρότι κληρικός είναι εναντίον της οθωμανικής τυραννίας και του εκκλησιαστικού κατεστημένου. Ωστόσο ένα άλλο ρεύμα εντός του ελληνικού διαφωτισμού έχει πολύ φιλόδοξους και ρηξικέλευθους στόχους.

Πρόκειται για το αναδυόμενο ριζοσπαστικό ρεύμα, το οποίο αρχικά εκφράζεται δυναμικά από τον Αδαμάντιο Κοραή. Αυτό το ρεύμα επιδιώκει να διαμορφώσει μια νέα συλλογική συνείδηση. Θέλει να χειραφετήσει τους κατακτημένους χριστιανούς με κριτήριο  την ιστορική ταυτότητα και τα φυσικά δικαιώματα που απορρέουν, δηλαδή την ελευθερία. Το βασικό ερώτημα ήταν διαρκές και πρόβαλε αναπάντητο: Είμαστε δηλαδή  Έλληνες, Χριστιανοί ραγιάδες ή Ρωμιοί;

Το ερώτημα για την ιστορική ταυτότητα των κατακτημένων πληθυσμών, αν και αρχικά σε μικρό κύκλο, προκαλεί εντονότατες συγκρούσεις  και ιδεολογικές ρήξεις.

Είναι προφανώς ερώτημα π ο λ ι τ ι κ ό. Η ορθόδοξη εκκλησία θέτει σε προτεραιότητα τη χριστιανική και όχι την εθνική ταυτότητα του ποιμνίου της. Αυτό έχει διακηρύξει άλλωστε και ο Κοσμάς ο Αιτωλός στις περιοδείες του: "Αδελφοί μου, έμαθα πως με την χάριν του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και Θεού μας δ εν είστε Έλληνες, δεν είστε ασεβείς, αιρετικοί, άθεοι, αλλά είστε ορθόδοξοι χριστιανοί".

Ωστόσο  ελληνικότητα και χριστιανικότητα καθορίζονται σαν τρόποι ζωής στο  αντιφατικοί, στο έπακρο.

Μια άλλη ομάδα Φαναριωτών έχουν διαφορετική άποψη για το ζήτημα της ιστορικής ταυτότητας: Ως υποτελής κρατική αριστοκρατία προτιμά μια πιο ευγενική και ...κομψή καταγωγή που στηρίζει την τρέχουσα κοινωνική της θέση. Κι έτσι, αποκλείοντας  ως ανήκουστο το όνομα Έλληνας, προτάσσει το Ρωμιός. Δηλαδή Ρωμαίοι από το Βυζάντιο. Αυτό είναι εξυπηρετικό για τις κοινωνικές φιλοδοξίες τους.

Όμως οι διανοούμενοι διαφωτιστές θεωρούν εαυτούς αδιαπραγμάτευτα Έλληνες και ακατάπαυστα μάχονται γι' αυτό. Έτσι με τον καιρό, η παλιά ιδέα του Μανουήλ Χρυσολωρά  και του Πλήθωνα του Γεμιστού που είχε περιπέσει στην αρχαιολατρία και τον σχολαστικισμό αρχίζει να γονιμοποιείται στα ελληνικά μέρη από τις ιδέες του διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Αυτές οι ιδέες συμβολίζονται με τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και στα ελληνικά μέρη αρχίζει να καλλιεργείται  ριζικά και μαχητικά  από τους Έλληνες διαφωτιστές μια νέα ιστορική ταυτότητα,  που απευθύνεται και πλέον αφορά τους Έλληνες ραγιάδες.

Έ λ λ η ν α ς, λοιπόν. Τι σημαίνει Έλληνας; Για τους διαφωτιστές το όνομα Έλληνας δεν είναι αρχαιολατρία  ούτε εθνική ταυτότητα, είναι ένα ι δ ε ώ δ ε ς  π ρ ό τ υ π ο.

Το όνομα Έλληνας για τους διανοούμενους του διαφωτισμού συγκροτεί μια ταυτότητα που έρχεται σε ρήξη με το καθεστώς του ραγιά και τις υπόλοιπες τοπικές και θρησκευτικές ταυτότητες δεν τις παραβλέπει, δεν τις αγνοεί, δεν τις βάζει στο πλάι, θέλει όμως να τις καταστήσει δευτερεύουσες.

Διαφωτιστές διανοούμενοι από τη μία, το Πατριαρχείο και ορισμένοι Φαναριώτες από την άλλη συγκρούονται ιδεολογικά. Και η σύγκρουση προκαλεί κρίσιμο ιδεολογικό ρήγμα στις σχέσεις εξουσίας  μεταξύ ραγιάδων και κυρίαρχων.

Έ λ λ η ν α ς: Σύμβολο ελευθερίας, το οποίο ως δύναμη αρχίζει να ωθεί  ιδεολογικά τις ηγετικές ομάδες των κατακτημένων  πληθυσμών από τη μεσαιωνική ανατολή προς τη νεώτερη Ευρώπη. Ο μεγάλος σύμμαχος των Ελλήνων διαφωτιστών είναι η Γαλλική Επανάσταση. Απ' αυτήν αντλούν κάθε επιβεβαίωση για το μέλλον για το οποίο αγωνίζονται. Έλληνας λοιπόν σημαίνει πρωταρχικά άνθρωπος ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς.

Ο Βολταίρος αφορίζεται για τις ιδέες του δύο φορές από το Πατριαρχείο, αλλά γράφει:

"Ένας Έλληνας είναι σκλάβος ενός Γενίτσαρου
 ο οποίος με τη σειρά του είναι σκλάβος ενός Αγά, κι αυτός ακολούθως είναι σκλάβος ενός Πασά, ο οποίος είναι σκλάβος ενός βεζύρη  κι αυτός τελικά σκλάβος του Σουλτάνου"

Αναφερόμενοι οι περισσότεροι ιστορικοί στο Δεσποτικόν της Οθωμανικότητας  ηθελημένα ή όχι έχουν εξωραΐσει την οθωμανική δουλεία, υπερθεματίζοντας υπέρ της ανεκτικότητας της αυτοκρατορίας. Αυτό είναι λάθος. Δεν ήταν ένδειξη μεγαθυμίας το γεγονός ότι οι Οθωμανοί επέτρεψαν σχετική ανεξιθρησκεία και ο μη εξισλαμισμός των ραγιάδων. Το αντίθετο. Ήταν βασική σκοπιμότητά τους να μη εξισλαμίσουν τους πάντες, διότι τότε δεν θα υπήρχαν ραγιάδες να δουλεύουν γι' αυτούς. Έτσι δεν τους ενδιέφερε πως θα ονομάζονται, πιστεύοντας ότι τους εξουσιάζουν απόλυτα.

Έτσι η αλλιώς, αυτό όμως επέτρεπε στους υπόδουλους ραγιάδες σιγά-σιγά να αποκτούν και να συντηρούν όσμωση χριστιανική από τη μία και ελληνορωμαϊκή από την  άλλη. Όταν οι Οθωμανοί το αντιλήφθηκαν και το συνειδητοποίησαν ήταν πλέον αργά. Οι "αφελείς","ακίνδυνες"  συστάσεις των ευρωπαίων διανοούμενων άρχισαν να αποτελούν για τους απλούς λαϊκούς στηρίγματα με ιδεολογικό περιεχόμενο  και το

ισλαμικό επικυρίαρχο άρχισε να φθείρεται, να φθίνει. Ήταν και το αιτιατό για ένταση της επαναστατικότητας των ελλήνων ραγιάδων. Τώρα είχαν το βλέμμα στο ένδοξο παλιό Βυζάντιο από τη μια και στην Ευρώπη από την άλλη.

Όσο κι αν οι προτάσεις των νεωτεριστών παρερμηνεύτηκαν, παραχαράχθηκαν, αποκρύβονταν, συσκοτίζονταν, τώρα οι ραγιάδες άρχισαν να ξεθαρρεύουν  και να μιλούν  για ε λ λ η ν ι κ ή  ιστορία. Για ένδοξα κατορθώματα των Ελλήνων προγόνων τους. Είναι και η απαρχή δημιουργίας εθνικής συνείδησης. Με τι όνομα όμως; Ρωμαίικη η Ελληνική;

Στην κυρίως επαναστατική Ελλάδα πολλοί πριν την ίδρυση του Ελληνικού κράτους το δηλώνουν με την υπογραφή τους: Ιωάννης Κωλλέτης: Έλλην Πολίτης 1815. Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος: Έλλην Πολίτης 1816. Αντώνιος Οικονόμου: Έλλην Πολίτης 1817. Ο πανέξυπνος Γέρος του Μωριά αρχίζει να παροτρύνει τους ραγιάδες σε επαναστατικότητα,  προτάσσοντας το όνομα Έλληνες. Μετά τα δεινά της Σφακτηρίας, προσπαθώντας να εμφυσήσει πνεύμα ανδρείας, να συμμαζέψει το σκόρπιο και φοβισμένο ραγιάδικο στοιχείο και απευθυνόμενος κύρια στους προεστούς και τους κοτσαμπάσηδες, για αντίσταση, τους στέλνει μήνυμα: "Άπλωσα τα στρατεύματα εις τα προσκυνημένα χωριά, ότι όποιο χωριό δεν γυρίσει πίσω είναι τα σπίτια του κ α η μ έ ν α, τ' αμπέλια του κ α η μ έ ν  α. Θα τους αφανίσω από της γης. Τέτοιον καταφρονημένον θάνατον θα έχουν όσοι εμπροσκύνησαν τον Χιμπραήμ (Ιμπραήμ), από τους Έλληνες ".

    

Είναι το όνομα Έλληνας μια επιλογή από την ιστορία; Ναι είναι. Οι Έλληνες εκκοσμικεύουν τον κόσμο, απορρίπτουν το νόημα που δίνει τότε για τον άνθρωπο μόνον η θρησκεία και δίνουν νόημα μέσω της ιστορίας. Όχι όμως οιασδήποτε ιστορίας, αλλά  της ιστορίας της αρχαίας Αθήνας, διότι εκεί γεννήθηκε η πολιτική ελευθερία. Το όνομα Έλληνας αγκαλιάζει τα ιδανικά ,τις αξίες της ελευθερίας, της  πολιτικής ελευθερίας των Ελλήνων.

Έτσι η αρχαιότητα εντάσσεται σαν ιδεολογικό σύμβολο στη δράση των διαφωτιστών εναντίον κάθε τυραννίας.

   

Η "Ελληνική Νομαρχία " ή "Λόγος περί Ελευθερίας" είναι το κείμενο , το ιδεολογικό μανιφέστο της ριζοσπαστικής τάσης του ελληνικού διαφωτισμού. Κείμενο που καλεί σε εξέγερση ενάντια σε κάθε τυραννία. Είναι το σημείο καμπής, όπου η ιστορική ταυτότητα Έλληνας πάραυτα πολιτικοποιείται...

ΣΗΜ: Το παρόν γράφτηκε με αφορμή δύο λόγους: 1.Ύστερα από μια γόνιμη συζήτηση στη Λαμία, σχετικά με μια μελέτη καθηγητών του Ιόνιου Πανεπιστήμιου. 2. Στην προσπάθειά μου να συνδέσω την ονοματική ελληνική ταυτότητα με την Ελληνική παραδοσιακή μουσική.

(Προδημοσίευση της πλήρους έκδοσης του βιβλίου "Ναι, είναι ...Παυσίλυπα" (Μαγιά και ...Μαγεία ) του Μπάμπη Μώκου.)

Επιμέλεια-Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου