Εγκώμιον Εξάρχου Β

ΕΓΚΩΜΙΟΝ ΕΞΑΡΧΟΥ Β'

Γράφει ο Παναγιώτης Δημάκης,

υπεύθυνος ιστορικού αρχείου Αμφικλείας-Ελατείας

 

Η είσοδος του Ναού, του Αγίου Νικολάου του εν Βουναίνοις 2, με 

ευρηματική την προβολή τού σταυρού, άνωθεν της τοξωτής εισόδου

                           Τώρα Μαϊά, τώρα δροσιά, τώρα άνοιξη κι αηδόνια,

                           βγήκαν οι βλάχοι στα βουνά, βγήκαν τα παλληκάρια,
                           να βγή κι ο Δήμος στα βουνά, σ'τζη κλεφτουργιάς τη στράτα,

                           βάνει ασημένια πέταλα, καρφιά μαλαματένια...

Ο ερχομός τής άνοιξης, αναστάτωνε τα τσελιγκάτα στα βουνά, με τα κρύα και τα δρολάπια να έχουν τελειώσει, η Πασχαλιά να έρχεται με τ' Αη Γιωργίου του καβαλάρη την γιορτή, προστάτη και οδηγητή των κοπαδιών. Αρχίζει το ρόγιασμα, οι συμφωνίες των τσοπάνων, χωρίζουν τα στέρφα από τα γαλάρια, κρεμνιούνται τα κυπριά, τα κουδούνια, τα χοντροκούδουνα από τα γκεσέμια, τα βλαχοκόνακα ετοιμάζονται για την μακριά στράτα, την αρχαία Βλαχόστρατα, που θα τους φέρει, στα βοσκοτόπια και τα λιβάδια του Νότου. Καταγόμενος απ’ ευθείας κι εγώ από ποιμενική γενιά, από πατέρα και αγροτική από μητέρα, θέλγομαι με την καταβύθιση, στις πατροπαράδοτες παραδόσεις και αναφορές, για τις ετήσιες μετακινήσεις Β Ν, πού αιμοδοτούσαν και τούς αποδεκατισμένους, από τις λοιμικές ποικίλες νόσους, πληθυσμούς, πού ζούσαν στις εύφορες πεδιάδες, όσους βέβαια επιβίωναν, από τις επιδρομές, τις σφαγές και τις εκτοπίσεις, τού τούρκου δυνάστη (Βλ. ΣΗΜ). Μαζί με τα κοπάδια γιδοπρόβατα, τα κουδούνια που βροντολογούσαν, τα φορτωμένα γαιδαρομούλαρα, τις βλαχοπούλες που έγνεθαν πεζοπορώντας, ας ροβολήσουμε και μεις, από την Βλαχόστρατα, στην περίκλειστη κοιλάδα του Έξαρχου*, πού μοιάζει με νησί, να συναντήσουμε την Άνοιξη, να στρώνει το πολύχρωμο χαλί της, στην πεδιάδα, όπου προκόβουν και θεριεύουν τα σιτηρά, για τα οποία ο Έξαρχος εξυμνείται, αλλά και να γνωρίσουμε καλύτερα τους ανθρώπους, πού κατοικούν και μοχθούν, διατηρώντας ένα σύνολο από αρχαϊκά έθιμα και ήθη, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως την ομαδική κοινή εστίαση, στα ετήσια πανηγύρια, στα εξωκλήσια, μετά το Πάσχα μέχρι την Κυριακή του Θωμά, όταν κατά σειράν λειτουργούν, στην Παναγία στο Μπογδάν, στον Άγιο Αθανάσιο και στον Άγιο Νικόλαο τον Νέο, με το ίδιο τυπικό. Δηλαδή την προσφορά από κάθε οικογένεια, των ιερειών - σφακτών, πού ετοιμάζονται, ψήνονται, διανέμονται από τους ίδιους, στους προσκυνητές ξένους και ντόπιους, μαζί με τα Πασχαλιάτικα σπιτικά εδέσματα, πίτες, αυγά τυριά, κ.λ.π.

Διατηρείται έτσι η συνέχεια, στις παραδόσεις και κατά το πλήθος και κατά το κάλλος, μέσα από την εξελικτική διαδικασία, στα προτάγματα των πλησιέστερων προγόνων μας, μέσα από τις διαπροσωπικές σχέσεις και προσεγγίσεις, επαφές, κατά την διάρκεια των πανηγυριών και τις κοινές δράσεις. Όπως δήλωσε γέροντας Εξαρχαίος επιγραμματικά. ...όπους τα βρήκαμι, έτσ'θα τ' αφήκουμι.. Γύρω από το χωριό του ΕΞΑΡΧΟΥ, είναι κτισμένα πολλά εξωκλήσια, όπως υπήρχαν και πολλές ποιμενικές εγκαταστάσεις, βλαχοκόνακα, πού διαλύθηκαν με την εφαρμογή του νόμου περί ληστείας, παρέμειναν όμως τα εκκλησάκια αυτά, ευλαβικά αφιερώματα των κατοίκων. Σημαντικότερο όμως μνημείο, που ξεχωρίζει, είναι ο ναός του Αγίου Νικολάου τού Νέου, αθλήσαντος εν Βουναίνης, του οποίου σύντομη παρουσίαση με σχολιασμό, παρατίθεται στη συνέχεια.

ΣΗΜ. Πολλές φορές όμως εγκαταστάσεις και εποικισμούς έκαναν φερέοικες εθνοτικές ομάδες όχι μόνον, από μετακινήσεις, αλλά και από παραχωρήσεις που γίνονταν και από άλλες αιτίες, όπως αναφέρεται σε διαμαρτυρία των κατοίκων του Δαδιού, προς τον Αλή- πασά το 1819, ότι .....ο κοτζαμπάσης του Δαδιού Πρωτοπαπάς προκειμένου να εισπράξει τον φόρο των κοπαδιών (τζελέπικο)... μάζωξε ξένους βλάχους από άλλα βιλαέτια, στους οποίους πούλησε τον τόπο μας...Η εγκατάσταση αυτή και παραμονή στα βοσκοτόπια, ήταν ολέθρια για τους ντόπιους, που στερήθηκαν την δυνατότητα, να βοσκήσουν τα δικά τους πρόβατα στα λιβάδια τού χωριού. (Σπ. Ασδραχάς Ελλ. Οικονομία Ιη' και Ιθ' αι. Περιοδικό Φθιωτικά Χρονικά- Γ. Σταυρόπουλος Μετακινήσεις πληθυσμών στη Φθιώτιδα).
* Το όνομα Έξαρχος αναφέρεται σε εκκλησιαστικό αξίωμα. Στην επαρχία Γρεβενών υπάρχει ο οικισμός Έξαρχος (αρ 32,νοικοκυριά 30), που καταγράφεται με το Μάνεσι (αρ.81,νοικοκυριά 15), όπως και οι καλλιεργούμενες εκτάσεις (mezraa), στην Οθωμανική απογραφή, του σουλτάνου Σουλεϊμάν (1564-1565)Τ Τ 350 Basbakanlik Osmanli Αrshivi Rehberi Άγκυρα 1992.Οι ονομασίες των οικισμών, διαλελυμένων και μη, όπως Χούμπαβο, Τσάρεσι, Μπέλεσι, Μπεσκένι, Γκολεμι, Δραγάνι κ.α. συναντώνται και στα Ηπειρωτικά βουνά, στην Ανασελίτζα Γρεβενών, ιδίως, και είναι πασίδηλο ότι έχουν δοθεί από τους μακρινούς, αυτούς φερέοικους, ποιμένες στις νοτιότερες εγκαταστάσεις των. Επίσης βλ. Γ. Κρέμου Φωκικά Τ 3. Ο πατριάρχης Νεόφυτος Ζ'(1789-1794,1798-1801) αποστέλλει ως Εξαρχον, τον πρώην Λήμνου Καλλίνικον, για να διευθετήσει το πρόβλημα της ανταρσίας του Μοναστηρίου Αγίου Νικολάου στα Καμπια και της Παναγίας του Μύρου λεγομένων, που αμφισβήτησαν την επικυριαρχία, της μονής Οσίου Λουκά, του οποίου ήσαν μετόχια, άρα και εμμέσως και το Πατριαρχείον Κων/πόλεως, αφού η Μονή ήτο Σταυροπηγιακή, ...ιδιορρύθμως βούλονται να διεξάγονται αυτά και αυτόνομοι να πολιτεύονται...
Θα πίστευε κανείς ότι πλήθος τοπωνυμίων, ποικίλων εθνοτικών προελεύσεων, θα συνόδευε την μορφολογία και το εδαφικό ανάγλυφο, παρά ταύτα όμως η μοναδική εργασία Περί Τοπωνυμίων Έξαρχου, τής καθηγήτριας κ. Βασιλικής Παλαιολόγου-Σίμου, περιλαμβάνει μικρό ποσοστό καταγεγραμμένων και εκφερόμενων σήμερα, όπως κ'δελα -στροφή επων. Κοντελες, σπελ'ζα-στροφή, κριπαπιθα; , σες-ισιωμα, κιαφα-αυχένας, Χουμπαβο-αγριομολοχα, μπαρι τουρκ (λεξ Βυζαντίου) Χλιμποτσαρι-ψωμί, βασιλιάς, εδώ ίσως υπονοείται ποιότητα εδάφους, για σιτηρά, τα οποία είναι εξαίρετα στην περιοχή, κ.α.

1. Ο Οσιομάρτυς Άγιος Νικόλαος ο νέος, αθλήσας εν Βουναίνης, καταγόμενος εξ Ανατολής, διεκρίθη ως στρατιωτικός δια τα προσόντα του και έλαβε το αξίωμα του Δούκα, Διοικητού στην Θεσσαλία. Εγένετο μοναχός εν Βουναίνης,...ζων θεαρέστως εν νηστεία και προσευχή, με αγρυπνία και πάσαν άλλην σκληραγωγιαν και άσκησιν..(Νικοδήμου Συναξ.β'). Ετελειώθη ξίφει, δι' αποκεφαλισμού, από αλάστορες, αλλόθρησκους βαρβάρους επιδρομείς. Η μνήμη του τιμάται την 9ην Μάιου. Το όνομα Νικόλαος, φέρει πλήθος Αγίων, Οσίων, Οσιομαρτύρων και νεομαρτύρων του Χριστιανισμού.
Η λαϊκή λατρεία του Αγίου Νικολάου του Νέου,έχει ακολουθήσει τις μετακινήσεις των φερεοικων ποιμενικων πληθυσμών, από τα Άγραφα και την Πίνδο, προς τα νότια βοσκοτόπια,γι'αυτό συναντάται πλήθος, ναισκων εξωκλησιων και ναών κατά τον άξονα αυτό,ακόμη και σε σπήλαια και αναχωρητηρια.Φαίνεται αρκετά παράδοξο το γεγονός,ότι ενώ υπάρχουν όλα αυτά,αφιερωμένα στον Άγιο Νικόλαο τον Νέο,αφού βρίσκονται στο εσωτερικό της χώρας,μακριά από την θάλασσα,ότι έχει απολεσθεί η συνέχεια,η μάλλον ενοποιηθεί η λατρεία του,με τού Αγίου Νικολάου Μύρων.Επ'αυτού ενδιαφέρον περιγραφικό σημείωμα,του Κων/νου Ι. Δραγούμη(Περιηγήσεις ανά την Ελλάδα 1872- 1873 Βοιωτία) μάς παρέχει πολλές πληροφορίες.Παρατίθενται στη συνέχεια τα σχόλια και οι εντυπώσεις του. ...Απο Ρωμεϊκο επορευομην προς το μονιδριον Αγιος Νικόλαος,ο κείται εν τη περιφερεια του Δημου Πέτρας παρά τους Βρασταμιτας....μοι υπελείπετο χρόνος ινα περιεργασθω τα πέριξ του μονυδριου.Έως τότε εγνωριζον ότι δύο των Αγίων της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας ήσαν ιππείς και εικονίζοντο ούτω,λέγω τον Άγιον Δημήτριον και τον Άγιον,Γεωργιον ,αλλά ότε παρετηρουν άνωθεν τής πύλης του ναιδριου έφιππον φουστανελλοφορον,διηρωτων κατ' εμαυτόν,τις άραγε ην ο αγιογράφος; ο μοναχός δε φύλαξ του μονιδριου μοι εξήγησε τότε,ο άγιος Νικόλαος ο νέος,ην ιππεύς,όστις ηγιασεν αυτοθι,όπου και είς την μνήμην αυτού οικοδομήθη το μονιδριον.Οτι μοναζων αυτοθι και κατεχόμενος υπό πεινης,εκαλει τους λαγωούς και ούτοι ηγοντο προς αυτόν διά θείας τινός αορατου δυνάμεως και ούτω κατησθιεν αυτούς και εζη...

2. Ο Άγιος Νικόλαος ο Νέος Εξαρχου, φαίνεται να είναι κτίσμα των μέσων του 12ου αι. με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, κατά το αρχιτεκτονικό υπόδειγμα της μονής του Οσίου Λουκά τουπικλην Στειριωτου, διακρίνεται δε, ως ένα από τα σπάνια θρησκευτικά μνημεία της Κεντρικής Ελλάδος. Είναι κτισμένος πάνω σε χαμηλή κρηπίδα, με σαφή την αρχική αρχιτεκτονική μορφή, πού δεν έχουν σημαντικά αλλοιώσει, οι ακαλαίσθητες μεταγενέστερες προσθήκες. Μεγάλη εξέδρα Ν. Α. χρησιμεύει ως υπαίθρια ψησταριά, στην ετήσια εορτή του Αγίου, όπου συγκεντρώνεται πλήθος πιστών και προσκυνητών από όλη την περιοχή και φιλοξενούνται Αβραμιαία κατά το αρχαίον έθος.

Τμήμα μαρμάρινου μονολιθικού κίονα, ιωνικού ρυθμού με την βάση του, 

στο προαύλιο, του Ναού, κατάλοιπο από τα γύρωθεν αρχαία οικοδομήματα.

 

Πώρινοι δόμοι και κατεργασμένοι ογκόλιθοι αρχαίων κτισμάτων χρησιμοποιήθηκαν στην οικοδόμηση του Ναού. Ενδιαφέρον έχει, ότι η διάσωση των αρχαίων οικοδομικών καταλοίπων, με την χρήση τους (εντοιχισμό) στην τοιχοποιία των εκκλησιών, έγινε από τον Πορθητή Μωάμεθ, με την οδηγία ιερών κανόνων, πού αναφέρει ο M. D'Osson (Tableau general De l'empire Ottoman)... οι μη μουσουλμάνοι υπήκοοι μπορούν ελεύθερα να ασκούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, αρκεί να μην κτίζουν καινούργιους ναούς ... ούτε συναγωγές, αλλά να επιδιορθώνουν τούς παλαιούς και να τούς ξανακτίζουν, πάνω στο ίδιο οικόπεδο, με το ίδιο χώμα, τις ίδιες πέτρες, τα ίδια υλικά. ... αυτό ίσχυσε μέχρι τη συνθήκη του 1774 (Κιουνάρ Καιναρτζι), ότε έληξε και η ισχύς του νόμου.

Έφιππος ο Άγιος Νικόλαος ο Νέος αθλήσας εν Βουναίνης της Θεσσαλίας. Αφιερωματική επιγραφή, στο κάτω μέρος ... δεησις του δούλου του θεού διμιτ... Από το εικονογραφικό πρόγραμμα, του Ναού, αγνώστου ζωγράφου εφ' υγρας, αριστερά τω εισερχομένω, έξοχα πλασμένη απεικόνιση του στρατιωτικού, λογχοφόρου Αγίου, σε κίνηση, με το ιμάτιο να ανεμίζει, πορφυρό σωκαρδι και τον λεπτοφυή λευκό ίππο σε τριποδισμό. Η υγρασία έχει αλλοιώσει, αλλά δεν κατέστρεψε το εξαίρετο, ανάλαφρο και κομψό αυτό έργο, πού ενθυμίζει Παλαιολόγεια πρότυπα και αποτελεί, πολιτιστικό καταπίστευμα για την Λοκρίδα.

Στην κόγχη της Προθέσεως, υπάρχουν δίπτυχα με χρονολόγηση 1755 και κατάλογο ονομάτων. ...+ νικηφρου αρχηερεος γεωργιου υερέος διμιτρίου παναγιοτ(η)...ι(ωαννη) μαρίας..χρι.χρισανθου...διμ... κε γιου... Οι δύο άλλες καταγραφές στο πλάι, είναι νεώτερες, με διαφορετική γραφή, πού φαίνονται εξελισσόμενες προοδευτικά, σε ατελέστερες. Η Πρόθεσις ευρίσκεται στο αριστερό του Ιερού Βήματος, όπου σμίγεται ο οίνος και το ύδωρ, το Αίμα του Χριστού, στο Άγιο Ποτήριο, και προετοιμάζονται τα Τίμια Δώρα, πρίν καθαγιαστούν στην Αγία Τράπεζα, συμβολίζει δε το Σπηλαιον της Γεννήσεως του Κυρίου, από τα Ιερά σημεία του Ναού, όπου μετέχει πάντων των Αγίων ο χορός και η εγγραφή ονομάτων κεκοιμημένων παλαιότερα ήταν επιθυμητή και θεάρεστη.

Επιμέλεια-Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου