Σφραγιδόλιθοι από την Ελάτεια Φθιώτιδας

ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΜΙΝΩΙΚΟΙ ΣΦΡΑΓΙΔΟΛΙΘΟΙ ΑΠΟ ΤΗΝ

ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ  (ΕΛΑΤΕΙΑ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ)

CMS VS2 010 1- CMS VS20 04 1- CMS VS2 070 1- CMS VS2 030 1

Του Γιώργου Πολύμερου

(Περίληψη από την μελέτη του: Οι σφραγιδόλιθοι της Ελάτειας Φθιώτιδας)

CMS VS2 010 1 

Α) Οι σφραγιδόλιθοι, μαζί με άλλους, βρέθηκαν στην νεκρόπολη στο Αλωνάκι τής Ελάτειας. Χρονολογικά έχουν καταταγεί στους 11ο και 10ο π.Χ. αιώνες. Διάλεξα να τους παραθέσω μαζί γιατί έχουν δύο κοινά σημεία. Το πρώτο είναι ότι διαβάζονται από δεξιά προς τα αριστερά (πράγμα όχι και τόσο συνηθισμένο για κείμενα τής ιερογλυφικής), και το δεύτερο κοινό σημείο τους είναι ότι «μιλάνε» για το ίδιο πράγμα. Είναι, επίσης, μια ευκαιρία να δούμε πώς, ενώ τα συλλαβογράμματα διαφέρουν ως προς την μορφή, αν ανήκουν στην ίδια κατηγορία αποδίδουν την ίδια συλλαβή. Εδώ έχουμε δύο τέτοιες περιπτώσεις. Η μία αφορά στο σχέδιο τού δέντρου το οποίο, όπως κι αν είναι σχεδιασμένο, αποδίδει te, και η άλλη τού αιγοειδούς που, όπως κι αν είναι σχεδιασμένο, αποδίδει πάντοτε ma. Πλατειάζοντας θα πούμε ότι το τμήμα (κλαδί) δέντρου αποδίδει, επίσης, te και η κεφαλή τού αιγοειδούς αποδίδει, πάλι, ma. Επομένως τα ιερογλυφικά συλλαβογράμματα τής Κρήτης δεν είναι χιλιάδες, όπως λένε ορισμένοι, αλλά γύρω στα εκατό και στιλιζαρισμένα κατάλοιπά τους στελεχώνουν τους πίνακες συλλαβογραμμάτων των γραμμικών Α και Β. Ας πούμε επίσης ότι ακόμα και στην υπομινωική περίοδο τηρείται η συνήθεια τού να συμβαδίζει το ιδεογραφικό περιεχόμενο μιας παράστασης με το γραπτό νόημά της. Αυτό είναι αναγκαίο διότι σε μια ατελή γραφή όπως είναι η συλλαβογραφική,  η οποία δεν κάνει διακρίσεις στους ήχους π,β,φ- κ,γ,χ- τ,θ- ρ,λ, το εικαστικό περιεχόμενο λειτουργεί υποβοηθητικά. Και τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο δύσκολα όταν το φωνήεν e, είτε βρίσκεται μόνο του είτε ενταγμένο σε συλλαβή με ένα τουλάχιστον σύμφωνο, μπορεί να διαβάζεται «ε» ή να διαβάζεται «ι» ή να διαβάζεται «ει» . Έτσι μπορεί να προκύψουν σημαντικές ασάφειες οι οποίες όμως είναι δυνατόν να ξεπεραστούν με τη βοήθεια τού εικαστικού μέρους και με την προσφυγή στα συμφραζόμενα. Άλλη δυσκολία προκύπτει από την προφορά τού u. Πότε «υ», πότε «ου» πότε «ω (οο)» και πότε «ι». Από όλα αυτά προκύπτει το συμπέρασμα ότι όσο πιο μεγάλο είναι ένα κείμενο τόσο πιο εύκολο, στην ανάγνωση, είναι. Εδώ έχουμε να κάνουμε με μικρά κείμενα και η πιθανότητα σφάλματος είναι μεγάλη. Γι’ αυτό προτίμησα να τα παραθέσω όλα μαζί σε μια προσπάθεια να κάνω τα πράγματα πιο εύκολα.
Σημείωση: το αιγοειδές, απ’ ότι φαίνεται στο αρνητικό της φωτογραφίας, είναι σελωμένο, άγνωστο για ποιο λόγο.

CMS VS2 010 1

Β. Η πρώτη σφραγίδα (CMS VS2 010 1) περιέχει τέσσερα συλλαβογράμματα. Διαβάζονται, όπως ήδη αναφέραμε, από δεξιά προς τα αριστερά και υπάρχει λόγος γι’ αυτό αλλά δεν θα ασχοληθούμε τώρα. Εν πάση περιπτώσει το πρώτο συλλαβόγραμμα είναι αυτό τού δέντρου και αποδίδει te. (Te αποδίδει και στις γραμμικές A και Β). Το δεύτερο συλλαβόγραμμα, αιγοειδές, αποδίδει ma. Το ίδιο ισχύει και για τις γραμμικές Α και Β. Το τρίτο συλλαβόγραμμα είναι το σχέδιο ενός θάμνου με τρία στελέχη και αποδίδει i. Το ίδιο ισχύει και για τις γραμμικές. Και το τέταρτο είναι το σχέδιο κύκλου και, όπως και το σχέδιο τού οφθαλμού, αποδίδει stu. Ο Ventris στον αρχικό πίνακά του τού αποδίδει τον ήχο zo2 ενώ, όπως έχουμε κατά κόρον πει, η θέση αυτή είναι λάθος μια και το z αποτελεί σύμφυρση των συμφώνων σδ και τότε προφερόταν με ήχο που πλησίαζε περισσότερο σ’ αυτόν τού στ. Ο ίδιος ο Ventris απέσυρε τον ήχο zo2 και σε μεταγενέστερο πίνακά του το κατατάσσει στα αταύτιστα (αρ. 79). [Επ’ αυτού δες και: Hooker Εισαγωγή στη γραμμική Β, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994, σελ. 83].
Επομένως έχουμε να κάνουμε με την φράση: te-ma-i-stu. Από εδώ προκύπτουν δύο λέξεις. Η μία: tema και η άλλη istu. Με μεταφορά στα σημερινά: θέμα ιστώ.

CMS VS20 04 1

Γ. Η πρώτη λέξη είναι προφανώς η λέξη: θέμα. Αλλά τι μπορεί να σημαίνει; Ασφαλώς είναι παράγωγο του ρήματος: τίθημι το οποίο, ανάμεσα σε πολλές, έχει και την έννοια αφιερώνω. Η προστακτική τού αορίστου β’ στο γ’ ενικό είναι: θέτω ενώ το επικό (αρχαιότερο) απαρέμφατο τού αορίστου β’ είναι: θέμεν, και, θέμεναι. Από τη λέξη αυτή με την πρόσθεση τής πρόθεσης: ανά, προκύπτει το «ανάθεμα» που κατέληξε να σημαίνει: προσφορά για δυσοίωνη έκβαση στον εχθρό, και γι’ αυτό ίσως, στην πορεία της λέξης μέσα στους αιώνες και για να διαχωριστεί η έννοια, το ανάθεμα έγινε ανάθημα. Βεβαίως σημαίνει αυτό που προσφέρεται σαν δώρο στη θεότητα. Επομένως η λέξη: θέμα, είναι το δώρο προς την θεότητα. Η θεότητα, στις τέσσερις παραστάσεις που μας απασχολούν, ίσως να, εξεικονίζεται από το ιερό δέντρο που βρίσκεται μπροστά στο αιγοειδές. Το ότι τα δύο από τα τέσσερα ζώα βλέπουν προς το ιερό δέντρο, ενώ τα άλλα δύο δυστροπούν και στρέφουν το κεφάλι αντίθετα, ίσως είναι ένα μήνυμα τού συντάκτη προς τον αποδέκτη ότι η θεότητα βλέπει με ευμένεια την προσφορά και το αίτημα θα γίνει δεκτό ενώ για τα ζώα που δυστροπούν το μήνυμα είναι αντίθετο. Πρέπει να μεταφερθούμε στο μινωικό ιερό των Δελφών και να πούμε ότι, σε μια μακρά περίοδο, για να διαπιστώσει το ιερατείο ότι η θεότητα ήταν εκεί και θα χρησμοδοτήσει έριχναν μεγάλη ποσότητα κρύου νερού σε ένα κατσικάκι. Αν αυτό έτρεμε τότε ο θεός ήταν εκεί και η διαδικασία προχωρούσε, αν το κατσικάκι παρέμενε απαθές η τελετή έπαιρνε αναβολή για ένα μήνα. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει κι εδώ. Με κάποιο τρόπο παρατηρούσαν την αντίδραση τού ζώου. Ίσως πρέπει να πλατειάσουμε ακόμη περισσότερο και να αναφερθούμε στην περίπτωση των Κάιν και Άβελ και το πώς θεώρησαν ότι ο Γιαχβέ δέχτηκε την προσφορά τού ενός και απέρριψε την προσφορά τού άλλου. Ο Άβελ προσέφερε ένα ζώο σαν ολοκαύτωμα και ο καπνός ανέβηκε κατ’ ευθείαν προς τον ουρανό, πράγμα που δήλωνε ευμένεια από μέρους τού Γιαχβέ, ενώ ο Κάιν έκαψε στον βωμό καρπούς και ο καπνός σκόρπισε. Τα υπόλοιπα είναι γνωστά. Θέλω να πω ότι πριν οποιαδήποτε ιεροπραξία εξετάζονταν τα σημάδια τής ευμένειας και της παρουσίας, ή, της δυσμένειας και της απουσίας, της θεότητας.
Πάμε στη δεύτερη λέξη που είναι το: ιστώ (istu). Παραβλέπουμε το ότι αυτό θα μπορούσε να είναι γ’ ενικό προστακτικής ενεστώτος τού ρήματος: οίδα, το οποίο σημαίνει: γνωρίζω (γ’ ενικ. προστ. ενεστ.: ίστω). Και εξ αιτίας της προηγούμενης λέξης αλλά και όσων είπαμε προκρίνουμε την ανάγνωση: ιστώ. Ιστώ είναι τύπος τού: ίστημι, σε α’ ενικό αυτή τη φορά και σε υποτακτική ενεστώτος. Το γεγονός ότι ο ένας τύπος: ίστω, είναι σε τρίτο πρόσωπο και ο άλλος: ιστώ, σε πρώτο ενισχύει τη θέση μας ότι έχουμε να κάνουμε με τύπο του ίστημι που, ανάμεσα στα άλλα σημαίνει: τοποθετώ, βάζω, φέρνω ενώπιον. Άρα η φράση: «θέμα ιστώ», σημαίνει: φέρνω δώρο.

CMS VS2 070 

Δ. Η σφραγίδα CMS VS2 040 1. Αποτελείται από δύο συλλαβογράμματα τα οποία εξετάσαμε παραπάνω και αποδίδουν την λέξη: te-ma=θέμα=ανάθημα, δώρο. Τα ίδια ισχύουν και για την σφραγίδα CMS VS2 070 1. Ίσως εδώ θα έπρεπε να πούμε ότι η σχεδιαστική παράσταση τού δένδρου δείχνει όχι μόνο δυσμένεια αλλά και οργή. Πιθανότατα κάποιος απ’ το ιερατείο ήταν χολωμένος με τον ικέτη…

CMS VS2 030 1

Ε. Άφησα τελευταία την σφραγίδα CMS VS2 030 1 και υπάρχει λόγος γι’ αυτό. Ο λόγος είναι ότι αποτελείται από τέσσερα συλλαβογράμματα αλλά το τέταρτο δεν εμφανίζεται ευκρινώς γιατί η σφραγίδα σ’ εκείνο το σημείο είναι φθαρμένη. Ας δούμε.
Τα πρώτα δύο είναι τα γνωστά μας te-ma. Όμως στο μπροστινό μέρος τού ζώου υπάρχει το σχέδιο ενός ραβδιού (jo). Για την απόδοση jo συμφωνούν και οι δύο γραμμικές Α και Β. Και πάνω απ’ την ουρά τού αιγοειδούς υπάρχει ένα επιπλέον σχέδιο (πιθανότατα ένα jo ακόμη). Αν είναι έτσι τότε έχουμε να κάνουμε με την ενότητα: te-ma-jo-jo. Η πρώτη λέξη είναι η γνωστή μας tema=θέμα=δώρο. Μέχρι εδώ είμαστε βέβαιοι. Από δω και πέρα θα δεχθούμε σαν πολύ πιθανό να έχουμε να κάνουμε με την λέξη jojo=ίοι(ο). Το τελευταίο φωνήεν δεν προφέρεται αλλά τέθηκε επειδή δεν υπήρχε τρόπος να τεθεί ένα j μόνο του. [Πρβλ. amIniso= Αμνισός (γραμ.Β’), sΑtasikΑratesE=Στασικράτης (κυπρομινωική)], κ.λ.π. Ίοι, είναι ευκτική ενεστώτος σε τρίτο ενικό τού ρήματος: είμι, που σημαίνει: πηγαίνω, θα πάω, έρχομαι, θα έλθω. Επειδή όμως έχουμε ευκτική (ευχετική) η έννοια τού ρήματος χρωματίζεται από το ευκταίον. Έτσι αυτό το ίοι σημαίνει: μακάρι να έλθη. Είναι προφανές ότι σχετίζεται με την θεότητα κι όχι με το ανάθημα (ζώο). Άρα η φράση: θέμα ίοι, σημαίνει: (προσφέρω) δώρο και μακάρι να έλθη (η θεότητα).

Στ. Είναι προφανές ότι κάπου στην Ελάτεια λειτουργούσε ιερό που θεωρούταν ειδικό σε μαντείες και ιάσεις. Εκεί επίσης λειτουργούσε, όπως είναι αναμενόμενο, και εργαστήριο το οποίο έγλυφε τα κείμενα των σφραγίδων. Πιθανότατα το σφραγιδογλυφείο λειτουργούσε κάτω από την επίβλεψη, κρυφή ή φανερή, του ιερατείου. Εκεί γράφονταν τα αιτήματα και εκεί, ωσαύτως, γράφονταν και οι απαντήσεις τής θεότητας.

Ζ. Σύνοψη. Πρώτη σφραγίδα: ΘΕΜΑ ΙΣΤώ= φέρνω δώρο. Δεύτερη σφραγίδα: ΘΕΜΑ=δώρο. Τρίτη σφραγίδα: ΘΕΜΑ=δώρο. Τέταρτη σφραγίδα: ΘΕΜΑ.(ΙΟΙ)=δώρο.(Είθε να έλθη).

Η δεύτερη εικόνα είναι φωτογραφία τού εκτυπώματος της πρώτης σφραγίδας και απεικονίζει το ζώο σελωμένο.

Επιμέλεια-Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου

Υ.Γ. Τάκη Ευθυμίου: Ευχαριστώ θερμά τον αγαπητό Γιώργο Πολύμερο για την παραχώρηση άδειας ανάρτησης της εξαιρετικής μελέτης του για τους σφραγιδόλιθους της Ελάτειας στο παρόν ιστολόγιο.