Καλικάντζαροι

ΚΑΛΙΚΑΝΤΖΑΡΟΙ

Του Τάκη Ευθυμίου από το βιβλίο του: "Μυθικά Παράξενα Όντα του Ελληνικού  Χώρου"

Οι Καλικάντζαροι, τα κακομούτσουνα, πονηρά και ενοχλητικά πλάσματα του Δωδεκαήμερου, έχουν άμεση σχέση και με το Σπερχειό ποταμό της ιδιαίτερης πατρίδας μας καθώς και όλα τα ποτάμια, αφού, σύμφωνα με τις δοξασίες του λαού μας, ζούσαν στους νερόμυλους, που αφθονούσαν παλιότερα στις παρόχθιες περιοχές και χρησιμοποιούσαν ως κινητήρια δύναμη τα ζωογόνα νερά τους.

Οι Καλικάντζαροι έρχονταν στη γη το Δωδεκαήμερο, δηλαδή το διάστημα από τα Χριστούγεννα ως τα Φώτα, για να ταλαιπωρήσουν με τα αστείρευτα καμώματα τους, ανθρώπους και ζώα. Αποκαλούνται από το λαό μας Καλικαντζούρια και Παγανά. Η ονομασία Παγανά προέρχεται από το λατινικό όρο pagania που κατέληξε να σημαίνει ειδωλολατρία. Pagus: αγροτική περιοχή, εξοχή. Paganus: ο χωρικός, ο κάτοικος της υπαίθρου και τελικά ο ειδωλολάτρης, ο οπαδός των αρχαίων θρησκειών και μυστηρίων. Από εδώ προέρχεται και η ονομασία «παγανιστής». Με την εμφάνιση του χριστιανισμού τα παγανιστικά έθιμα συνεχίστηκαν ως ψευδοχριστιανικά μέχρι σήμερα, όπως για παράδειγμα οι Αποκριές.

Οι Καλικάντζαροι θεωρούνταν εκφραστές του τρόμου, του πειράγματος και της παρανομίας. Απεχθάνονται κάθε μορφή εξουσίας, εκτός από τον αρχηγό

τους. Γι’ αυτό μπορεί ο λαός μας να έδινε ονόματα Καλικάντζαρων στους διαβόητους λήσταρχους, όπως για παράδειγμα: Γιαγκούλας, Καλαμπαλίκης, Μαγάρας, Τρικλοπόδης, Βραχνάς, Ξεφτέρης...

Η παράδοση τους παρουσιάζει με σωματικά και ψυχικά ελαττώματα και κουσούρια. Άλλοι είναι κουτσοί, άλλοι στραβοί, άλλοι μονόφθαλμοι,  μονοπόδαροι, στραβοπόδαροι και γενικά όλα τα σακατιλίκια τα βρίσκεις απάνω τους. Το ίδιο είναι και τα ρούχα τους τρισάθλια, ελεεινά και ξεσχισμένα. Οι γιαγιάδες μας διηγούνταν στα εγγόνια τους την πιο συνηθισμένη ιστορία γι' αυτούς. «Δηλαδή ότι τη γη βαστάει μια κολόνα με τέσσερις στύλους. Εκεί κάτω οι καλικάντζαροι πασκίζουνε να κόψουν την κολόνα για να πέσει η γη. Για πριόνι χρησιμοποιούν τρίχες από αλόγου ουρά. Δουλεύουν πεισματάρικα όλη τη νύχτα από των Φώτων ως τα Χριστούγεννα και κοντεύουν να την κόψουν. Όταν όμως έρθουν τα Χριστούγεννα , αφήνουν τη δουλειά και έρχονται στον απάνω κόσμο να κάνουν τις ζαβολιές τους. Τότε η κολόνα θρέφει ξανά τις δώδεκα ημέρες που λείπουν κι όταν κατεβαίνουν κάτω αρχίζουν πάλι απ' την αρχή. Έτσι γίνεται πάντα και ποτέ δεν κατόρθωσαν να την κόψουν.» Ακόμη διηγούνται διάφορες κωμικές σκηνές όπως ότι: «Ένας μακροπόδαρος καβαλικεύει έναν κόκορα και τα πόδια του κρέμονται καταγής. Άλλος πάλι κοντορεβιθούλης καβαλικεύει γάιδαρο ψηλό κι όταν πέφτει χάμω δεν μπορεί να ξανανέβει.»

Άλλος χαρακτηρισμός τους θέλει λαίμαργους, ν' αγαπούν το χοιρινό και τις τηγανίτες που αρπάζουν με εξυπνάδα, γιατί φοβούνται το ξύλο από τις νοικοκυρές. Τα παγανά κατεβαίνουν στο σπίτι απ’ το τζάκι, χύνουν το νερό και σκορπάνε το αλεύρι. Φοβούνται όμως τη φωτιά και κυνηγάνε τη στάχτη. Η στάχτη αυτή θεωρείται παγανίσια, γι’ αυτό όσο κρατούν τα παγανά, οι νοικοκυρές δεν τη χρησιμοποιούν για πλύσιμο των ρούχων (αλσίβα), γιατί μαγαρίζονται. Ακόμη είναι φιλόνικοι και δίγνωμοι, γι' αυτό, αν και το επιθυμούν πολύ δεν μπορούν να κάνουν κακό στον άνθρωπο. Άλλοι πιστεύουν ότι όποιος καταφέρει και δέσει καλικάντζαρο από το πόδι με κόκκινη κλωστή, θα τον έχει δούλο του για τις δύσκολες δουλειές.

Σύχναζαν κυρίως στους νερόμυλους. Επειδή στο χωριό μας υπήρχαν αρκετοί, το Δωδεκαήμερο δεν τους πλησίαζαν εύκολα, επειδή υπήρχε ένας διάχυτος φόβος ακόμη και στους ψυχραιμότερους. Ο φόβος από τους καλικάντζαρους έκανε τους ανθρώπους να χρησιμοποιούν διάφορα αποτρεπτικά μέσα. Άλλοι κρεμούσαν στην καπνοδόχο ένα κατωσάγονο χοίρου, άλλοι έκαιγαν αλάτι ή παλιοπάπουτσο  ώστε οι κρότοι και η δυσωδία του καπνού ν'  απομακρύνουν τους  ανεπιθύμητους  καλικάντζαρους.  Άλλοι  

τους εξευμένιζαν προσφέροντας τους τηγανίτες ή γλυκά. Οι γεροντότεροι έδιναν τους νεότερους διάφορες αποτρεπτικές συμβουλές τους:

-«Να μην πολυσεργιανάνε τα βράδια του Δωδεκαήμερου γιατί τριγυρνάνε τα παγανά και δε χωρατεύουν σαν αντικρίσουν άνθρωπο στο δρόμο τους». -«Αν συναντήσουν καλικάντζαρο να κάνουν τρεις φορές το σταυρό τους και να ψάλουν το τροπάριο των Φώτων, γιατί αλλιώς παίρνουν τη μιλιά του ανθρώπου».

Το κυριότερο αποτρεπτικό μέσο, τους, ήταν η φωτιά η οποία έκαιγε ασταμάτητα μέρα νύχτα στο τζάκι, όλο το Δωδεκαήμερο. Την παραμονή των Φώτων όλη η φαμίλια των καλικάντζαρων φεύγει τρομαγμένη. Φοβούνται μην τους προφτάσει ο παπάς με τον αγιασμό και τους ζεματίσει με το καυτό νερό που κουβαλάει η παπαδιά. Οι γέροι καλικάντζαροι αργά-αργά λένε με τη χοντρή φωνή τους για να ξεφύγουν:

«Φεύγεστε να φεύγουμε γιατί έρχεται ο ζουρλόπαπας

με την αγιαστούρα του και την καταβρεχτούρα του»

Κι όταν ξεκινούν οι μεγάλοι ακούγεται παραπονεμένη η φωνή του καλικα-ντζαράκου που έμεινε ξοπίσω δένοντας τα τσαρουχάκια του: « Καρτεράτε με κι εμένα να βάλω το τσαρχάκι μου.»