Ο Μάρτιος

Ο Μάρτιος

Λαογραφικά σημειώματα του Χρήστου Τούμπουρου

Ο Μάρτης είναι ο τρίτος μήνας του έτους και ο πρώτος της Άνοιξης, ο οποίος έχει και 31 ημέρες. Αρχικά, λόγω της εαρινής ισημερίας ήταν ο πρώτος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου (που ήταν δεκάμηνο). Τρίτος μήνας κατά σειρά έγινε με τη μεταρρύθμιση του 153 π.Χ. , αφού προστέθηκαν ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος. Μάρτιος σημαίνει «άρειος» και ήταν ο μήνας του Άρεως. Ο Μάρτιος λέγεται και «Μάρτης - Παλουκοκαύτης», γιατί αναγκάζει, με το απρόοπτο κρύο του, να καίνε οι άνθρωποι ακόμα και τα παλούκια για να ζεσταθούν. «Μάρτης, γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης». Λέγεται και «Βαγγελιώτης», αφού το Μάρτη (25 Μαρτίου) γιορτάζουμε τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Επίσης «Ανοιξιάτης», αφού είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης και «Φυτευτής». Το φύτεμα γίνεται τον Μάρτη. 

Στην αρχαία Ρώμη γιορτάζονταν κυρίως τρεις γιορτές.
α. Ματρωνάλια (Matronalia). Γιορτή (την πρώτη του μηνός) προς τιμή της θεάς Ήρας. Οι παντρεμένες γυναίκες της Ρώμης (Matronae) πρόσφεραν στη θεά αγελάδες και χήνες. Παράλληλα δέχονταν και δώρα από τους συζύγους τους.
β. Αγωνάλια (Agonalia). Γιορτή προς τιμή του θεού Άρη. Η ονομασία από τους φύλακες του ναού του Αγωναλείς (Agonales) H γιορτή αυτή διαρκούσε με χορούς και τραγούδια, ως τις 27 Μαρτίου.
γ. Λιμπεράλια (Liberalia), Γιορτή προς τιμή του θεού Λίμπερ (Διονύσου) στις 25 Μαρτίου. Αυτή η γιορτή ήταν αφιερωμένη στους νέους που συμπλήρωναν το 16ο έτος της ηλικίας τους. Ακριβώς την ημέρα αυτή παραλαμβάνοντας και την ανδρική τήβεννο εισέρχονταν πανηγυρικά στην ανδρική ηλικία.
Ο Μάρτιος στο αρχαίο Αττικό Ημερολόγιο αντιστοιχούσε με το δεύτερο δεκαπενθήμερο του μήνα Ανθεστηριώνα και το πρώτο δεκαπενθήμερο του μήνα Ελαφηβολιώνα. Το διάστημα αυτό στην Αθήνα γιορτάζονταν τα:
α. Μυστήρια εν Άγραις, προς τιμή της Περσεφόνης. Ήταν το προπαρασκευαστικό στάδιο για όσους επιθυμούσαν να συμμετάσχουν στα Ελευσίνια Μυστήρια.
β. Διάσια, προς τιμή του Μειλιχίου Δία, στις όχθες του Ιλισσού. Ο Μειλίχιος Δίας, που δεν πρέπει να ταυτίζεται με τον Ολύμπιο θεό, ήταν προστάτης των παιδιών. Οι γονείς πρόσφεραν δώρα στα παιδιά τους, ενώ πρόσφεραν θυσία στον θεό ένα πρόβατο από τον Δήμο Έρχιας (σημερινά Σπάτα). Επακολουθούσε γλέντι και φαγοπότι μέχρι το βράδυ.
γ. Τα εν Άστει Διονύσια ή Μεγάλα Διονύσια, προς τιμή του θεού Διονύσου. Γιορτή που καθιέρωσε ο τύραννος Πεισίστρατος το 6ο π.Χ. για να κερδίσει τον λαό της Αθήνας. Περιλάμβανε πομπές με ομοιώματα φαλλών, θυσίες και διαγωνιστικές θεατρικές παραστάσεις (διθυραμβικοί και δραματικοί αγώνες), τις δαπάνες των οποίων επωμίζονταν πλούσιοι Αθηναίοι, σύμφωνα με τον θεσμό της χορηγίας. Με τα Μεγάλα Διονύσια συνδέεται η γέννηση της τραγωδίας.
Μιλώντας για Μάρτη εννοούμε φυσικά τη Μεγάλη Σαρακοστή, τη μεγάλη νηστεία πριν από το Πάσχα. Το είπε και ο λαός. «Δεν λείπει ο Μάρτης απ’ τη Σαρακοστή» ή και για άτομα που τα βρίσκεις παντού, αναμειγνύονται με όλα, «χώνουν παντού την ουρά τους». «Λείπει ο Μάρτης με τη Σαρακοστή;»
Ο Μάρτιος είχε δυο γυναίκες, μία καλή και μία κακή και γι’ αυτό ο καιρός αλλάζει ανάλογα, γιατί ο Μάρτιος έπαψε να είναι ο πρώτος μήνας του έτους, επειδή οι άλλοι μήνες του αφαίρεσαν τα πρωτεία και τα έδωσαν στο Γενάρη. Πράξη τιμωρίας αφού τους ξεγέλασε και ήπιε όλο το κρασί από το κοινό τους βαρέλι… Έτσι, όταν ο Μάρτης θυμάται το κρασί που ήπιε, χαμογελάει και ο καιρός είναι ξάστερος, όταν όμως θυμάται την τιμωρία του και τα πρωτεία που έχασε, κλαίει και ο καιρός είναι βροχερός. «Του Mάρτη του αρέσει, να είναι πάντα στο διπλό, μια στις δέκα να έχει ήλιο, και τις άλλες ξυλιασμό.»
Ακόμη μια άλλη θεωρία ορίζει πως ο Μάρτιος δανείστηκε από τον Φεβρουάριο τις τρεις τελευταίες ημέρες του, τις πιο χειμωνιάτικες, για να τιμωρήσει την γριά τσοπάνισσα των βουνών που καυχήθηκε ότι τελειώνοντας ο Μάρτιος δεν μπόρεσε να της κάνει κακό.
Γνωστό είναι και το Μαρτιάτικο έθιμο ή η Μαρτιά. Οι μανάδες μας έβαζαν στον καρπό του χεριού μας μια κόκκινη και άσπρη τυλιγμένη κλωστή, σαν βραχιολάκι για να προστατευθούμε από τον πρώτο ήλιο της Άνοιξης, που σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες είναι ιδιαίτερα βλαβερός. Το έθιμο αυτό πιστεύεται, όπως παρατηρεί και ο Νικόλαος Πολίτης ότι έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια, όπου οι μύστες έδεναν μια κλωστή, την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι.

Τα νάζια του Μάρτη και τα «αρκουδιαρίσματά του» αποδίδει εύστοχα η Ρίτα Μπούμη-Παπά με το ποίημά της «Ο ΜΑΡΤΗΣ ΚΑΙ Η ΜΑΝΑ ΤΟΥ»
Τον γνωρίζετε το Μάρτη/τον τρελό και τον αντάρτη;/Ξημερώνει και βραδιάζει/κι εκατό γνώμες αλλάζει.
…
Βάζει η μάνα του μπουγάδα,/σχοινί δένει στη λιακάδα,/τα σεντόνια της ν’ απλώσει,/μια χαρά να τα στεγνώσει.
…
Νά που ο Μάρτης μετανιώνει/και τα σύννεφα μαζώνει/και να μάσει η μάνα τρέχει/τα σεντόνια, γιατί βρέχει!
…
Νά ο ήλιος σε λιγάκι,/φύσηξε το βοριαδάκι,/κι η φτωχή γυναίκα μόνη/τα σεντόνια ξαναπλώνει.
…
Μια βροντή κι ο ήλιος χάθη/μες στης συννεφιάς τα βάθη,/ρίχνει και χαλάζι τώρα,/ποποπό, τι άγρια μπόρα!
…
Ώς το βράδυ φορές δέκα/άπλωσε η φτωχή γυναίκα/την μπουγάδα, κι όρκο δίνει/Μάρτη να μην ξαναπλύνει.

Χρήστος Τούμπουρος

Συγγραφέας-Ερευνητής

Επιμέλεια-Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου