Φθιωτικός Τυμφρηστός: Ο Ι. Ν. Κοίμησης της Θεοτόκου Μεγάλης Κάψης

Τετάρτη 17 Σεπτεμβρίου 2025

Ο Ι. Ν. Κοίμησης της Θεοτόκου Μεγάλης Κάψης

Ο Ι. Ν. Κοίμησης της Θεοτόκου Μεγάλης Κάψης

Νίκος Δημ. Παπαδιονυσίου

Ο Ι.Ν. Κοιμήσεως της Παναγίας, φωτογραφία μου πριν 15ετία…

Ο Ι. Ν. Κοίμησης της Θεοτόκου, η νεκροταφειακή Παναγία της Μεγάλης Κάψης, ανεγέρθη το 1693 από τον επίσκοπο Νέων Πατρών (Πατρατζίκι, μετέπειτα Υπάτης. στη Τουρκοκρατία) Ιωαννίκιο, όταν οι Τούρκοι επέτρεψαν την ανέγερση εκκλησιών. Ο Ιωαννίκιος διέμεινε στο Κάψι από το 1690 για τον φόβο τους τη περίοδο αυτή του τέλους του 17^ου με 18^ο αι. και τις μάχες σε Φθιώτιδα- Ευρυτανία Βενετών, Τούρκων, Ελλήνων εξωμοτών. Πέθανε το 1693 και τάφηκε σ’ αυτό, σημαδεύοντας την χρήση του χώρου του Ι.Ν ως χριστιανικού νεκροταφείου.

Το νεκροταφείο, χρησιμοποιούταν από παλιότερα, τα χρόνια του χωριού Μεταξά, των τριών μετέπειτα χωριών, Μεγάλη Κάψη, Μεσαία Κάψη, Πέρα Κάψη και πολύ παλαιότερα, σε χρόνια παγανιστικά, δεδομένου ότι κάποιοι σε παλιά αναγνώσματά μου, θεωρούσαν ότι ο εκχριστιανισμός των Αγράφων ολοκληρώθηκε τον 15^ο αι.!. Παρά ταύτα το 1480 και ΄85 ανεγέρθησαν δυο Ι.Ν. στη Ζημιανή (Δίκαστρο), πριν απαγορευτεί η ανέγερση από τους Τούρκους, που καθαιρέθηκαν- αντικαταστήθηκαν το 1925.

Παιδί, καθώς παρακολουθούσα με μεγάλους τη διάνοιξη του δρόμου περί το 1951-52 από τη δημοσιά με το Σχέδιο Μάρσαλ, έναν μικρό προωθητή γαιών να σκάβει έξω από τα όρια του νεκροταφείου, οστά από άγνωστους τάφους, χωρίς επισήμανση, σταυρό ή έστω πέτρα, κατηφόριζαν στο πρανές εκσκαφής.

Αυτό δήλωνε την επί πολλά χρόνια χρήση του χώρου ως νεκροταφειακού.

Είναι παλιότερος του Αγίου Δημητρίου στο Μαυρίλο(1728), του Αγίου Νικολάου στη Ζιώψη (1738) και της ΜεγαλοΚαψιώτισας Αγίας Τριάδας (1749), που σημαίνει ότι παντιοτρόπως πρέπει να προσεχθεί κι αναδειχθεί η φήμη του. Σημειώνω την ανέγερση το 1641 του εξωκλησιού του Προφήτη Ηλία και το 1689 της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου στο Νεοχώρι.

Σύμφωνα με λίαν σοβαρή πηγή, αυτήν με τα Πρακτικά του 4^ου Συνεδρίου Φθιωτικής Ιστορίας στις 9,10,11.11ου2007 εκδοθέντα από το Πνευματικό Κέντρο Σταυρού Δήμου Λαμιέων, τοπική ένωση Δήμων και Κοινοτήτων το 2010, «το 1693 ο επίσκοπος Νέων Πατρών Ιωαννίκιος

ανήγειρε την εκκλησία της Παναγίας (Κοιμήσεως της Θεοτόκου) στη Μεγάλη Κάψη».

Προσωπικά, από παιδί, γονείς κι ανιόντες μου, με το όνομα αυτό την γνωρίζαμε, κάτι που επαληθεύεται κι από οικοδομικό στοιχείο που επανατοποθετήθηκε στον Ι.Ν.

Μια ταφόπλακα του 1747, σκαλισμένη σε ιλυόλιθο, μαρτυρά με την ύπαρξη και λατινογενών στοιχείων γλώσσας μαζί με την παλαιότερα καθομιλουμένη που έχει πλέον ξεχαστεί, κατοίκηση και συνύπαρξη στον Μεταξά, αρκετά πριν του 17ο αι., Βλάχων και Σαρακατσάνων πλέον των καταφευγόντων από Πόντο, Πόλη, λοιπή κατακτημένη Ρωμιοσύνη και όσων πηγαινοέρχονταν στην Πόλη για εμπόριο.

Η παλιά εκκλησιά κάηκε με την μεγάλη πυρκαγιά του 1944 που ξεκίνησε από τη Ράχη Τυμφρηστού. Ο αέρας την έσυρε στα Κάψια. Σύμφωνα με ακούσματα παιδικά, κάτι που ήταν και είναι αποδεκτό απ΄ όλους σχεδόν τους παλιούς συγχωριανούς σήμερα, ρέτσι που εκτοξεύτηκε από ψηλά, την έφερε στην Παναγιά. Επομένως, όχι από τους Γερμανούς ή ..«αυτανάφλεξη» ουσίας (κερί αναμμένο, θυμιατό- ξεχασμένο ή άλλο τι άγνωστο) μέσα στην εκκλησιά σύμφωνα με τελευταία άποψη που άκουσα από τον +Φάνη Κολοκύθα, αξιόπιστο φίλο, το 2006. Παρά ταύτα, με την επί πολλά χρόνια έρευνά μου σε εκκλησιές με τέμπλεα που κατασκεύασε ο παππούς μου Στέλιος Υφαντής στη Ρούμελη, αποκάλυψα και παρουσιάζω άπαντα τα καταστραμμένα τέμπλα του στην Φθιώτιδα κι Ευρυτανία και τον τρόπο καταστροφής τους:

Στην Ι.Μ. Φθιώτιδος, το τέμπλο του Ι.Ν Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Περίβλεπτο, πυρπολήθηκε από ξεχασμένο θυμιατό. Το τέμπλο του Ι.Ν του Λιασκόβου (Μεσοχωρίου), πυρπολήθηκε το 1944 από τους Γερμανούς με την εκκλησιά. Τέμπλο Υφαντή σε Ι.Ν Υπάτης πυρπολήθηκε το 1944 από τους Γερμανούς. Το παλαιό τέμπλο του Ι.Ν της Αγίας Παρασκευής Μοσχοχωρίου Λαμίας του Υφαντή καταστράφηκε το 1977 με εμπρησμό του Ι.Ν. από κατεστραμμένα ηλεκτροφόρα καλώδια. Υπάρχουν φωτογραφίες του τέμπλου.

Στην Ι.Μ. Ευρυτανίας, το τέμπλο του Ι.Ν του Αγίου Νικολάου το 1941 και της Ι.Μονής Παναγίας Κουμασίων, καταστράφηκαν με εμπρησμό ή έκρηξη από τους Γερμανούς.

Όσον αφορά την δική μας εκκλησιά, το μόνο που μπορεί να σκεφτεί κάποιος γνώστης της ιστορίας της περιοχής σχετικό με την άποψη εμπρησμού της από τους Γερμανούς, είναι ότι εκείνο το διάστημα γίνονταν μάχες στη Ράχη, μακριά από την εκκλησιά, μεταξύ Ε. Α. και Γερμανών με συνέπεια και την πυρκαγιά.

Νήπιο 3 χρόνων, έντονες οπτικές και ηχητικές παραστάσεις αποτύπωσαν στο μυαλό μου σκηνικό απ’ αυτήν την πυρκαγιά, τονισμένες με τις συχνές περιγραφές της μάνας μου Δέσπως και του παππού μου Στέλιου Υφαντή.

Φοβισμένος, μισοσκεπασμένος με μια βελέντζα καθώς φυσούσε, καθόμουν δίπλα στη μάνα μου, μαζί κι άλλα γυναικόπαιδα, στον τότε πάγκο, κάτω από τη γνωστή κουτσουπιά, όπου κρεμόταν και κρέμεται η μικρή καμπάνα κλίσεων ή συναγερμών στο χωριό, κάτω από το παλιό Υφαντέικο. Σπίτι και μαγαζί Σιακώνη δεν υπήρχαν τότε. Περιμέναμε εκκένωση του χωριού που δεν έγινε, ανάλογα με την κατεύθυνση της πυρκαγιάς.

Άντρες κι έφηβοι του τότε ζωντανού χωριού, εφοδιασμένοι με φτυάρια, κασμάδες, τσάπες, τσουγκράνες, έσπευδαν να την σβήσουν. Δεν περίμεναν βοήθεια από κάπου, όπως σήμερα, που όλοι αραχτοί σε καφενέδες και ουζερί σε νησιά και βουνά περιμένουν τα πυροσβεστικά μέσα, βρίζοντας τους πάντες κι ειδικά την Πολιτεία, κριτικάροντας γι’ αργοπορία των αεροπλάνων.

Η καταστροφή στο δάσος ήταν φοβερή. Για χρόνια μεγαλώνοντας, κάθε καλοκαίρι, και μετά τον Εμφύλιο, μόλις έφθανα στο χωριό απ΄ τον Πειραιά, το πρώτο που έσπευδα να παρακολουθήσω ήταν η αργή αυταναδάσωσή του, έτσι που μετά χρόνια να έχει ολοκληρωθεί. Συχνά, ξεχνιέμαι και σήμερα κοιτάζοντας προς Άγιο Παντελεήμονα..

Την αποκατάστασή της ανέλαβαν αφιλοκερδώς, όσο γνωρίζω, μάστορες του χωριού. Οι ξυλουργοί, μαζί με τ’ άλλα, ανέλαβαν και το τέμπλο.

Ο λεπτουργός Στέλιος Δ. Υφαντής, παππούς μου, ηλικίας τότε κοντά στα 80, αρχές 5ετίας ΄50 ανέλαβε το τέμπλεο και τα όποια τεχνικά ξυλόγλυπτατου. Υπήρξα θεατής μέρους της κατασκευής του στο παλιό του σπίτι, το παλιό Υφαντέικο, το καλοκαίρι του 1950- 51- 52, καθώς τα καλοκαίρια έμενα με τον παππού μου Στέλιο.

Από χειρόγραφο σημείωμα του παππού μου Στ. Υφαντή με έργα του, τέμπλα, δεσποτικά, άμβωνες, προσκυνητάρια, κ.λ.π., μεταξύ τους της Παναγιάς, που μας έγραψε στο μπαλκονάκι του σε μένα και στον Βαγγέλη Υφαντή το 1965.. Το απλό τέμπλο του Ι.Ν. Κοίμησης της Παναγίας ήταν το τελευταίο έργο.

Στις φωτό που ακολουθούν, παρουσιάζεται το εξωτερικό του ενδιαφέροντος ιερού του και τεχνικά δομικά στοιχεία που περισυλλέχθηκαν μετά την πυρκαγιά και επανατοποθετήθηκαν, σωστά ή εμφανώς αταίριαστα.

Το εξωτερικό μέρος του Ιερού του αποκατασταθέντος Ι.Ν. και δομικά του στοιχεία με ντόπιο πέτρωμα.

Εμφανής η όποια επιτυχής ή όχι τοποθέτησή τους από τους φιλόθρησκους μετΕμφυλιακούς μαστόρους μας του τότε ακόμα ζωντανού χωριού..

Εντυπωσιακή είναι και η χλωρίδα του χώρου. Μια ζούγκλα από ψηλές βελανιδιές (δένδρα ή δένδρεα), μαζί τους και ο περίφημος «Δένδρος της Παναγιάς», ο αρχαιότερος και ψηλότερος της Δυτικής Φθιώτιδας.

Ανάμεσά τους τα μνήματα επωνύμων και μη ΜεγαλοΚαψιωτών και μελών των οικογενειών τους.