Ο πραγματικός Τρωικός πόλεμος

Ο πραγματικός Τρωικός πόλεμος

(του Πέτρου Αργυρίου)

Οι Έλληνες σχεδόν σύσσωμοι εκστρατεύουν κατά της Τροίας. Οι άνεμοι του πολέμου γλείφουν πειναλέα πολεμιστές, όπλα, τείχη, ποταμούς και πεδιάδες. Είναι η εποχή των ηρώων, η εποχή των μεγάλων ανδραγαθημάτων. Ανάμεσα στους ήρωες, Έλληνες και Τρώες, δια­πρέπει ο Αχιλλέας, ο μεγαλύτερος ήρωας όλων των εποχών, πρώτος ανάμεσα σε πρώτους, ο ακατανίκητος βασιλιάς των Μυρμιδόνων.

Όταν ο Αχιλλέας πολεμάει, οι εχθροί του σωριάζονται κατά δεκάδες μπροστά στα πόδια του, άψυχα κουφάρια ή ψυχορραγούντες μάρτυρες του μένους του, της οργής του. Κάθε απόφαση του σφραγίζει την μοίρα των συμπολεμιστών και των εχθρών του, η βούληση και οι επιλογές του είναι αυτές που καθορίζουν την τροπή της μάχης.

Είναι ο ήρωας που κάνει τα νήματα των μοιρών να μπερδεύονται, καθώς αυτός δρασκελίζει το πεδίο της μάχης ή αποσύρεται στην σκηνή του. Είναι ο ήρωας που κάνει μια θεότητα, τον ποτα­μό Σκάμανδρο, να του εναντιωθεί, επειδή ο Αχιλλέας τον έχει γεμίσει με νεκρούς και δεν μπορεί ελεύθερα να κυλήσει. Είναι ο ήρωας που με τον θάνατο του προκαλεί μια φιλονικία με τραγική έκβαση ανάμεσα σε άλλους δύο μεγά­λους ήρωες, τον Οδυσσέα και τον Αίαντα τον Τελαμώνιο. Οι δύο ήρωες ερίζουν για την ασπί­δα του Αχιλλέα και επιχειρηματολογούν για το ποιος είναι (μετά τον Αχιλλέα) ο πιο τρανός πολεμιστής και επομένως ο πιο άξιος για να λάβει την ασπίδα του νεκρού ήρωα. Είναι ο Οδυσσέας τελικά αυτός που κερδίζει την ασπίδα και η άρνηση της τιμής, η άρνηση του πρωτείου, του πολεμικού αριστείου στον Αίαντα. τον οδηγεί στην παρα­φροσύνη και την αυτοκτονία. Κανείς δεν θα μπορούσε να γίνει Αχιλλέας. Τα πρωτεία του στην μάχη και την δόξα ήταν αδιαμ­φισβήτητα και η μεγαλύτερη τιμή για κάποιον ήταν να φορέσει τα άρματα του νεκρού ήρωα. Και για αυτόν που ήθελε να 'ναι άριστος και πρώτος, για τον Αίαντα. η άρνηση της μεγαλύτερης πολεμικής τιμής ισοδυναμούσε με την μεγαλύτερη ατίμωση.

Για δεκαετίες υπήρχε μια αντιδραστι­κή τάση στους κόλπους της αρχαιο­λογίας όπου η μυθολογία θεωρού­νταν ότι στερούνταν ιστορικού περιεχομένου και ότι σχετιζόταν με την μυθοπλαστική διάθεση των λαών. Τα ομηρικά έπη τοποθετούνταν και αυτά στην σφαίρα του μύθου. Αυτή η ταξινό­μηση, ειδικότερα της Ιλιάδας, ως ένα φανταστικό αφήγημα, άλλαξε με την άφιξη του ενθουσιώδη και αρχαιολάτρη τυχοδιώκτη Ερρίκου Σλήμαν στο Χισαρλίκ και με τα ευρήματα των ανα­σκαφών του. Αν και ακόμα και σήμερα η ταύτιση της ομηρικής Τροίας με κάποια από τις ανασκαμμένες πόλεις της περιοχής αμφισβητείται, ο Σλήμαν κατάφερε να αναδείξει την πιθανότητα της ιστορικότητας της αρχαίας αφήγησης. Άλλωστε, το ίδιο συνέβη με τον Μινωικό Πολιτισμό και τον άνθρωπο που παρά την αντίθετη νοοτροπία της εποχής του εντόπισε τα λείψανα του, τον Άρθρουρ Έβανς.

Αν λοιπόν η πόλη της Τροίας υπήρξε, για ποιο λόγο η ίδια η Ιλιάδα να αποτελεί ένα εφεύρημα ενός ή μιας σειράς δημιουργών; Τα ομηρικά έπη είναι κατά πάσα πιθανότητα μια καταγραφή και σύνθεση αρχαιότερων προφορικών παραδόσεων. Η ομηρική γλώσσα είναι μια αρχαϊκή μορφή της ιωνικής διαλέκτου που φέ­ρει όμως, προσμείξεις και από άλλες διαλέκτους. Υπάρχουν πολ­λά στοιχεία στην ομηρική αφήγηση που φανερώνουν την αρχαιότητα αλλά και την ιστορικότητα του περιεχομένου της.

Στην Ιλιάδα υπάρχει ένας κατάλογος των πλοίων που έφεραν τα ελληνικά στρατεύματα στην Τροία. Η πιο συνηθι­σμένη κριτική για την ιστορική αυθεντι­κότητα των επεισοδίων που περιγράφο­νται στην Ιλιάδα είναι πως υπάρχουν πολλοί αναχρονισμοί που διατρέχουν το κείμενο και πως πολλοί από αυτούς είναι προβολές της εποχής που έζησε ο Όμη­ρος τοποθετημένες σε ένα κατά πολύ αρχαιότερο πλαίσιο. Ο κατάλογος των πλοίων του εκστρατευτικού σώματος των Αχαιών στην Τροία, όπως αυτός πα­ραδίδεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα, φανερώνει ένα πολύ ενδιαφέρον στοι­χείο: Παρότι σχεδόν μισή χιλιετία χωρί­ζει τα γεγονότα του Τρωικού Πολέμου από την Ομηρική Εποχή, οι πόλεις που συμμετέχουν στην Τρωική Εκστρατεία αποδίδουν μια εικόνα της μυκηναϊκής Ελλάδας της Εποχής του Χαλκού. Δωριείς και Ίωνες που συνιστούν κατά κόρον την Ελλά­δα της εποχής του Ομήρου σχεδόν εξαιρούνται από τον ομηρι­κό κατάλογο.

Αν ακολουθήσουμε την υπόθεση πως ο ποιητής είχε την ελευθε­ρία να εισάγει νεωτερισμούς στο έπος, είναι παράλογο να έχει σχεδόν παραλείψει τους Ίωνες, το δικό του φύλο, από μια τόσο τιμη­τική αφήγηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αναφορά στον Νέστορα και την πόλη του την Πύ­λο που δεν υφίσταται κατά την Εποχή του Ομήρου. Ένα άλλο στοιχείο που προσδίδει μια ιστορι­κή αίσθηση στο κείμενο είναι η επι­μονή στο υλικό κατασκευής των όπλων. Ως τέτοιο περιγράφεται ο χαλκός και όχι ο σίδηρος, που κατά την Εποχή του Ομήρου ήταν το διαδεδομένο υλικό οπλουργίας. Ακόμα και τα σχήματα ορισμένων όπλων ομηρικών ηρώων παραπέ­μπουν επίσης στην Μυκηναϊκή Εποχή. Με την ανακάλυψη και την αποκρυπτογράφηση της μυκηναϊ­κής γραφής γραμμικής β, προέκυ­ψε ένα ακόμη συγκλονιστικό στοι­χείο: ονόματα που θεωρήθηκαν ότι καθιερώθηκαν με τα ομηρικά έπη, ονόματα θεών και ηρώων, Τρώων και Ελλήνων βρέθηκαν σε επιγρα­φές της γραμμικής β στην Πύλο και την Κνωσσό. Ο τίτλος άναξ (βασιλιάς) είναι μυκηναϊκής προέλευσης, ενώ τα ονόματα των ηρώων Αίαντας, Νέστορας, Έκτορας και Πρίαμος είναι ονόματα που απαντώνται στις μυκηναϊκές επιγραφές. Ανάμεσα σε αυτά τα ονόματα υπάρχει και ένα ακόμη: αυτό του Αχιλλέα. Με λίγα λόγια, η Ιλιάδα περιέχει άφθονα ιστορικά στοιχεία, στοι­χεία που ο Όμηρος είναι απίθανο να είχε κατασκευάσει ή φα­νταστεί και πως μια συνεχής γραμμή, μια παράδοση, διατρέχει τα 500 χρόνια που χωρίζουν την Μυκηναϊκή Εποχή του Χαλκού από την Εποχή του Ομήρου.

Αν λοιπόν ο Τρωικός Πόλεμος ήταν ένα ιστορικό συμβάν, αν τα ονόματα των μυκηναϊκών ηρώων του προϋπήρ­χαν της ομηρικής αφήγησης, για ποιο λόγο ο Αχιλλέας να θεωρείται εκ των προτέρων ως μυθικό πρόσωπο; Φαίνεται πως η τοποθέτηση του ήρωα Αχιλλέα ως κεντρικού προσώπου της Ιλιάδας αναδεικνύει ένα ακόμη μικρό ψήγμα ιστορικότητας της αφήγησης. Ο υπερβατικός ήρωας Αχιλλέας, ο αρ­χηγός των Μυρμιδόνων της Φθίας, όπως μας τον παρουσιάζει η ομηρική αφήγηση και το όνομα του οποίου εί­ναι μυκηναϊκό, φέρει κάποια χαρα­κτηριστικά που μάλλον εκπορεύονται από κάποιο ιστορικό πρόσωπο παρά από κάποια ιδεοκατασκευή.

Πηγή: «ΜΥΣΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ», τ. 29, Φεβρ. 2007

Επιμέλεια-Ανάρτηση: Ευθυμίου Τάκης