Εντοπισμός της Φθίας & Ελλάδας

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΣΥΝΗΓΟΡΟΥΝ ΣΤΟΝ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟ ΤΗΣ ΦΘΙΑΣ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΛΑΔΑ ΤΟΥ ΣΠΕΡΧΕΙΟΥ

Σύνοψη από το βιβλίο των Αδάμη Ευθύμη-Ευθυμίου Τάκη-Κανέλλου Βασίλη «Αναζητώντας ίχνη του ομηρικού Αχιλλέα στην κοιλάδα του Σπερχειού»

   Η κοιλάδα του Σπερχειού, όπως κάθε άλλη περιοχή στην Ελλάδα με παρόμοια γεωμορφολογία, δε θα αποτελούσε ποτέ μια τυχαία επιλογή εγκατάστασης, κατά τους προϊστορικούς χρόνους. Εύφορη γη, με ευρύτατη παραποτάμια ζώνη, με πολλούς γόνιμους λόφους, πλούσια βλάστηση, νερά, πηγές, πολύ κοντά στη θάλασσα, δημιουργούσε όλες τις ευνοϊκές προϋποθέσεις φιλοξενίας διερχόμενων πληθυσμών και ανάπτυξης μόνιμων και σταθερών εγκαταστάσεων.

   Προστατευμένη με τα φυσικά όρια της Οίτης και της Όθρης, με γεωγραφικά περάσματα προς τη Θεσσαλία και την υπόλοιπη Στερεά, με το πλεονέκτημα του Σπερχειού, με πρόσβαση στη θάλασσα, με κλίμα ήπιο, με θερμές πηγές, αποτέλεσε περιζήτητη γεωγραφική θέση και, όπως μαρτυρούν τα επιφανειακά αρχαιολογικά ευρήματα, κατοικήθηκε από τα πανάρχαια χρόνια.

  Αυτήν την κοιλάδα, του Σπερχειού, επιλέγει ο Όμηρος να συνδέσει με τη μεγαλύτερη μορφή της ελληνικής μυθολογίας και της ελληνικής προϊστορίας, του Αχιλλέα. Εκεί εστιάζει την ιδιαίτερη πατρίδα του, το βασίλειό του, το λαό του. Ένα πραγματικό βασίλειο των μυκηναϊκών χρόνων, με γεωγραφικά όρια, έδαφος, πόλεις, λαούς, ηγέτες, δική του ιστορία. Ακόμα και σήμερα κάθε μνεία του μοιάζει άπιαστο όνειρο, μια ουτοπία, αφού στις μέχρι στιγμής εντοπίσεις (εκτός κοιλάδας) τίποτε ουσιαστικό δε βρέθηκε, που να συνδέει την ύπαρξη του Αχιλλέα με κάποια περιοχή.

   Οι Φθίες των ιστορικών χρόνων είναι πόλεις που απόκτησαν το όνομά τους με άγνωστες διαδικασίες, όμως είναι σίγουρο ότι έχουν ελάχιστη σχέση με την ιστορία του Αχιλλέα. Στους ιστορικούς χρόνους άλλαξαν πολλά, γιατί προηγήθηκε η Κάθοδος των Δωριέων, η μετακίνηση των Θεσσαλών, πόλεις, βασίλεια, κάτοικοι άλλαξαν θέση και ο πολιτικός χάρτης αναδομήθηκε. Την πατρίδα του Αχιλλέα αναζητήσαμε και στους μύθους, θεωρώντας ότι έχει πολλά να δώσει στην έρευνα.

   Τα συμπεράσματά μας οδηγούν στην κοιλάδα του Σπερχειού, που στους λόφους της και στα ερείπια των καστροπολιτειών της ίσως κρατά τα λείψανα του βασιλείου του Πηλέα, το ανάκτορο, τις οχυρώσεις, αντικείμενα, πήλινες πινακίδες, βασιλικούς τάφους…, όλα είναι πιθανά. Τα στοιχεία που συνηγορούν στον τοπογραφικό πλέον εντοπισμό της Φθίας και Ελλάδας στο δυτικό τμήμα της κοιλάδας του Σπερχειού, αντλούνται από τη γραμματολογία, αρχαία και νεότερη, από την παράδοση, από την ετυμολόγηση και από τα αρχαιολογικά λείψανα του παρελθόντος για τα οποία αναφερόμαστε στο επόμενο κεφάλαιο. Τα στοιχεία αυτά επιγραμματικά έχουν ως εξής:

- Γραμματολογία

 

Από τον Όμηρο

1. Ο ποταμός Σπερχειός αναφέρεται ξεκάθαρα στη ραψωδία Ψ 114 - 147 της Ιλιάδας ως αναπόσπαστο τμήμα της ποθητής πατρίδας του Αχιλλέα, όπου ο Όμηρος εμφανίζει τον ήρωα να οδύρεται για το θάνατο τού αδελφικού του φίλου Πάτροκλου μπροστά στο νεκρό του σώμα κι έχοντας ορατό και το δικό του χαμό να κραυγάζει προς το θεοποιημένο Σπερχειό:

«Σπερχειέ, αλλιώς, βέβαια για σένα ευχήθηκε ο πατέρας μου Πηλέας,

εκεί εγώ σαν γυρίσω, στην πατρική μου γη, προς τιμήν σου,

να κόψω την κόμη μου να προσφέρω ιερή εκατόμβη,

να θυσιάσω πενήντα κριάρια κοντά εκεί στις πηγές σου,

όπου υπάρχει τέμενος και θυσιαστήριος βωμός. Έτσι ευχήθη ο γέρος,

συ όμως, την επιθυμία του δεν πραγματοποίησες».

Τα ειδυλιακά Διπόταμα Σπερχειού στον Άγιο Γεώργιο

2. Το τριήμερο ταξίδι επιστροφής του Αχιλλέα στη Φθία, που τελικά δεν πραγματοποιήθηκε. «Ήματι και τριτήτω Φθίην ερίβωλον ικοίμην (σε τρεις μέρες φθάνω στη Φθία την καρποφόρα, Ιλιάδα ΙΧ 357). Σύμφωνα με τους υπολογισμούς μας  την πρώτη ημέρα θα έφθαναν με τα καράβια στη Σκύρο, τμήμα της επικράτειας του Πηλέα, όπου και θα διανυκτέρευαν. Τη δεύτερη ημέρα θα αγκυροβολούσαν στο Μαλιακό και την Τρίτη ημέρα θα άρχιζε η ανάβαση στον πλωτό, τότε, Σπερχειό. Ο Σπερχειός παράγεται από το ρήμα σπέρχω που σημαίνει: τρέχω με ορμή, αλλά και κωπηλατώ μετά σπουδής. Την πλευσιμότητα του Σπερχειού την ενισχύουν η ύπαρξη τοπωνυμίων στην Καστρόρραχη Λίμνη και Σκάλα, η ανεύρεση σε παρόχθιους βράχους χάλκινων κρίκων, η μεγάλη ποσότητα νερού του ποταμού, η μαρτυρία του Παυσανία ότι στην κλασική εποχή χρειαζόταν ζεύξη για να περαστεί. Δεν αποκλείεται και το ενδεχόμενο να είχε κατασκευαστεί για το σκοπό αυτό κάποιο παραποτάμιο, παράπλευρο κανάλι, κάτι που συνήθιζαν οι Αχαιοί.

3. Η αναφορά του παιδαγωγού του Αχιλλέα, του Φοίνικα, ότι μπορούσε να τον αναθρέψει και να κυβερνάει ταυτόχρονα και το βασίλειό του, τη Δολοπία, η οποία, γεωγραφικά, εκτεινόταν στην περιοχή του Τυμφρηστού.

4. Ο Νέστορας εξιστορεί στον Πάτροκλο, με πολλές λεπτομέρειες, πως ο Αχιλλέας τον υποδέχθηκε στα ανάκτορα του αυτόν και τον Οδυσσέα, πριν την εκστρατεία. (Λ 762-778).

5. Οι Μυρμηδόνες διέθεταν αξιόλογο ιππικό. Η εριβώλακα Φθία ήταν κατάλληλη για την εκτροφή και γύμναση αλόγων. Η ονομασία «Φάλαρα», που σημαίνει χαλινάρια-χάμουρα, και που δόθηκε σε αρχαία ομηρική πόλη του ανατολικού βασιλείου του Αχιλλέα (σημερινή Στυλίδα), ενισχύει το συλλογισμό μας.

- Από αρχαίους συγγραφείς

Οι πηγές των αρχαίων συγγραφέων είναι σημαντικότατες επειδή   υποδεικνύουν ως χώρο του βασιλείου του Αχιλλέα την κοιλάδα του Σπερχειού. Οι σπουδαιότεροι είναι:

  

Ο Οβίδιος, ο οποίος στις «Μεταμορφώσεις» του αναφέρει ότι ο Πηλέας έφθασε στη Φθία της Οίτης από τη Αίγινα, όπου εγκατέστησε το βασίλειό του, φέρνοντας μαζί του και τους Μυρμιδόνες.

  

Ο Απολλόδωρος στη «Βιβλιοθήκη Μυθολογική» κάνει λόγο πως ο Πηλέας όταν κατέφυγε στη Φθία για εξαγνισμό, ύστερα από το φόνο που διέπραξε σε βάρος του αδερφού του, παντρεύτηκε τη θυγατέρα τού Ερυτύωνα, Αντιγόνη, λαμβάνοντας ως προίκα το 1/3 της Φθίας.

  

Ο Στράβων στα «Γεωγραφικά» του αποκαλεί «επιχώριο» το Σπερχειό και ορίζει με σαφήνεια τη Φθία του Αχιλλέα ως εξής: Ανατολικά ότι βρεχόταν από τα παράλια του Μαλιακού κόλπου, από τις Θερμοπύλες μέχρι την Ανδρώνα, πόλη που βρισκόταν κοντά στο Βαθύκοιλο Στυλίδας. Δυτικά ότι απλωνόταν έως το όρος Τυμφρηστό. Βόρεια ότι είχε όρια την κορυφογραμμή της Όθρης και νότια την κορυφογραμμή της Οίτης.

- Από νεότερους συγγραφείς

Παραθέτουμε στη συνέχεια απόψεις-εκτιμήσεις νεώτερων ερευνητών-  συγγραφέων για το ζήτημα  της θέσης των περιοχών - πόλεων Φθίας - Ελλάδας.

Ο ελληνιστής Wilamowitz  υποστηρίζει ότι η Φθία και η Ελλάς βρίσκονταν στα νότια της Όθρης, επειδή η παράδοση αναφέρει πως ο μυθικός γενάρχης Έλλην είχε σύζυγο τη νύμφη Οθρηίδα. Αφού η Όθρη γειτνιάζει με το Σπερχειό, η άποψή του «δένει» με την αναζητούμενη τοπογραφία των ομηρικών πόλεων Φθίας και Ελλάδας μέσα στην κοιλάδα του Σπερχειού.

Ο Friedrich Stahlin   ανακάλυψε όμοια  όστρακα αγγείων, προϊστορικής εποχής, αζωγράφιστα αλλά και μαυριδερά με θαμπά χρώματα εγχώριας τεχνικής στο λόφο «Αστέρια» Πλατυστόμου, στην «Καστρόρραχη» και στα «Ελληνικά» Φτέρης. Αυτό το στοιχείο επιβεβαιώνει κατοίκηση ίδιας εποχής από ίδιο λαό καθώς και την άμεση σχέση που είχαν μεταξύ τους αυτές οι στρατηγικές περιοχές, γεγονός που ενισχύει την άποψη ότι κάποτε υπήρξαν σπουδαία μυκηναϊκά κέντρα.

Οι αρχαιολόγοι Hope – Simpson & Lazenby ισχυρίζονται με πάθος ότι οι ανασκαφές όποτε κι αν  γίνουν σίγουρα θα φέρουν στο φως αρχαιολογικά Μυκηναϊκά ίχνη στην άνω κοιλάδα του Σπερχειού. Ο ισχυρισμός αυτός για ύπαρξη ευρημάτων και ιχνών πριν την ανασκαφή δεν φανερώνει καμιά επιπολαιότητα. Αντίθετα ήταν καρπός μιας οξυδερκής θεώρησης του πράγματος, λόγω της εμπειρία των, που μας κάνει να ελπίζουμε σε εκπληκτικά αποτελέσματα.

Στη «Γεωγραφία του Ομήρου» ο καθηγητής Κ. Παπαρηγόπουλος τοποθετεί τη Φθία στο νότιο τμήμα της Θεσσαλίας και ο καθηγητής Π. Καρολίδης  κάνει λόγο ότι η Ελλάς και η Φθία αναφέρονται στην Ιλιάδα ως: «πόλεις Ελλήνων κείμεναι εγγύς αλλήλων, εκατέρα μετά της περιοχής αυτής».

Επί πλέον στηριζόμενος στην Οδύσσεια τονίζει ότι: «Από της Ελλάδος ταύτης παρά την Φθίαν κειμένης ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΙΣ των Ελλήνων, σύμπασα, η εκτός Πελοποννήσου, χώρα καλείται Ελλάς».

Ο Ι. Βορτσέλας  στο βιβλίο του «Φθιώτις» σελ. 3, αναφέρει κατά λέξη: «Ημείς αποδεχόμεθα ως ορθοτέραν την γνώμην των φρονούντων ότι η Φθία έκειτο εν τη κοιλάδι του Σπερχειού… ορμώμενοι πρώτον μεν εκ τούτω, ότι η εύφορος κοιλάς του Σπερχειού διατηρεί τα σπουδαιότατα ίχνη της υπάρξεως των Αχαιών, ενταύθα επιχωριάζουσιν ως επί το πλείστον οι κεχαρισμένοι εις τους Αχαιούς λόγοι, τα άσματα περί του Πηλέως του παρά τας δασώδεις πηγάς του Σπερχειού τάξαντος εκατόμβας κριών εις τους φιλίους μετ’ αυτού αναστρεφομένους θεούς».

Ο Ι. Βορτσέλας στο ίδιο βιβλίο του, στηριζόμενος στο «Πάριον Μάρμαρο» γράφει: «Αμφικτύων  Δευκαλίωνος… συνήγεν  τους  περί το όρος οικούντες  (εννοεί τους Οιταίους) και ονόμασεν Αμφικτύονας. Έλλην ο Δευκαλίωνος Φθιώτιδος εβασίλευσε και Έλληνες ονομάστηκαν οι το πρώτον Γραικοί καλούμενοι».

Ο J. Fontenvose   και ο Μ. Σακελαρίου  διασυνδέουν τον Αχιλλέα με τα ιαματικά νερά, λόγω του γνωστού προβλήματός του στο πόδι. Η περιοχή της δυτικής Φθιώτιδας διαθέτει άφθονες ιαματικές πηγές και μάλιστα ειδικές για τη θεραπεία της πάθησης του Αχιλλέα. (Πλατύστομο, Αρχάνι, Παλαιοβράχα).

Ο Δημήτρης Σιατόπουλος στην «Ομήρου Ιλιάδα» που μετέφρασε ο ίδιος, γράφει στα προλεγόμενά του στη σελ. 31: «Η Φθία είχε επίκεντρο το Σπερχειό».

Ο Ι. Πανταζίδης στο «Ομηρικό Λεξικό» του αναφέρει τη Φθία ως: «αρχαιοτάτη πόλις της Θεσσαλίας επί του Σπερχειού, πρωτεύουσα των Μυρμιδόνων και καθέδρα του Πηλέως».

Ο αείμνηστος φιλόλογος Κ. Παπαχρίστος  διατυπώνει τον εξής λογικό συλλογισμό όσον αφορά τη Φθία και που είναι άξιος αναφοράς: «Η διαπίστωση ότι η ομηρική πατρίδα του Πηλέα και του Αχιλλέα είναι η Φθία και η πρώτη διαπίστωση ότι η περιοχή του ποταμού Σπερχειού είναι η ομηρική πατρίδα του Πηλέα και του Αχιλλέα, μας οδηγούν αβίαστα σ’ ένα πολύ απλό συλλογισμό. Η περιοχή του ποταμού Σπερχειού είναι η πατρίδα του Πηλέα και του Αχιλλέα-η πατρίδα και το βασίλειο του Πηλέα και του Αχιλλέα είναι η Φθία - το συμπέρασμα:  η περιοχή του ποταμού  Σπερχειού είναι η  ομηρική  Φθία, η οποία κάλυπτε όλη την κοιλάδα του Σπερχειού».

Ο Βαγγέλης Πανταζής  ύστερα από εμπεριστατωμένη καταπληκτική μελέτη καταλήγει στην «Ομηρική Γεωγραφία» του ότι: «Το βασίλειο του Αχιλλέα, που οι αρχαίοι είχαν μετατοπίσει προς το θεσσαλικό κάμπο, ήταν περιορισμένο στην κοιλάδα του Σπερχειού και στις ορεινές παρυφές του».

Η πρώην Προϊσταμένη της ΙΔ΄ Εφορίας Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων Φανουρία  Δακορώνια με σύμμαχο την άρτια επιστημονική της κατάρτιση, την πλούσια εργογραφία της και την πολύχρονη ανασκαφική της εμπειρία, σε εκτενές άρθρο της στην εφημερίδα «Λαμιακός Τύπος» με τίτλο «Ιστορική και αρχαιολογική ανασκόπηση της κοιλάδας του Σπερχειού, σχετίζοντάς την με τη μυκηναϊκή εποχή και τον Ομηρικό Αχιλλέα», γράφει: «…Στην κοιλάδα του Σπερχειού δεν έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα ανακτορικά κέντρα αν και ο χώρος συνδέεται με τον επιφανέστερο ήρωα του Έπους, τον Αχιλλέα. …Η περιοχή στο κέντρο του κορμού της ηπειρωτικής Ελλάδας, είναι συνδεδεμένη στη μυθολογία και στα ομηρικά έπη με το γνωστότερο των ηρώων της αρχαιότητας, τον Αχιλλέα, του οποίου το βασίλειο φαίνεται ότι εδώ θα πρέπει να αναζητηθεί…».

- Από την παράδοση

Η παράδοση και η λαογραφία του απλού λαού μας, πέρα από τις υπερβολές, υποκρύπτει πραγματολογικά στοιχεία δεδομένης ιστορικότητας. Εάν καταφέρουμε και  αποκρυπτογραφήσουμε  σωστά  το περιεχόμενο  των  παραδόσεων του λαού μας, αποβάλλοντας το φανταστικό μανδύα, θα οδηγηθούμε στον ασφαλή ιστορικό πυρήνα. Παρακάτω θ’ αναφερθούμε σε συγκεκριμένες περιπτώσεις που υποκρύπτουν ενδιαφέρον για τις περιοχές που εξετάζουμε, αφού συνδέουν την κοιλάδα του Σπερχειού με τον Αχιλλέα και οι οποίες περιπτώσεις αναδύονται μέσα από το πρίσμα της παράδοσης του λαού μας.

Ο γενάρχης «Έλλην»: Ο Έλλην κατά τις αρχαίες εθνικές παραδόσεις παρουσιάζεται να έχει βασιλεύσει στη Φθιώτιδα και να έχει δώσει και τ’ όνομά του στους κατοίκους της.

Τα όπλα του Αχιλλέα: Στους κατοίκους του χωριού Αρχανίου και των περιχώρων που βρίσκονται μέσα στην κοιλάδα του Πλατυστόμου επικρατεί έντονη η λαϊκή παράδοση ότι τα φοβερά όπλα του Αχιλλέα κατασκευάστηκαν από το χαλκό που προερχόταν από τα μεταλλεία χαλκού του Αρχανίου.

Ο λόφος «Αστέρια»: Ο λόφος που δεσπόζει στο Πλατύστομο και που όλα τα στοιχεία συνηγορούν σε πιθανή τοποθέτηση της ομηρικής Φθίας, ονομάζεται απ’ το λαό μας «Αστέρια». Μία εξήγηση που δίνουν οι ντόπιοι κάτοικοι γι’ αυτή την ονομασία είναι ότι οφείλεται στα «Αστέρια» του βασιλιά. Τι εννοούν όμως;  Ως βασιλιά εννοούν τον  Αχιλλέα και  αστέρια το σύμβολο,  το σήμα  που διακοσμούσε το θώρακα    της   πανοπλίας  του, το οποίο αναπαριστάνεται με ευκρίνεια  στις αγγειογραφίες.


Η κοιλάδα του Σπερχειού όπως φαίνεται από το λόφο Αστέρια

- Από την ετυμολόγηση

Η ετυμολόγηση του ονόματος «Πηλεύς»: Το όνομα συνδέεται με τη λέξη πηλός. Τα άφθονα, διάσπαρτα κεραμικά θραύσματα στη δυτική Φθιώτιδα πιθανόν να συνδέονται με την πηλοπλαστική τέχνη και παράδοση, που το όνομα Πηλέας αποτυπώνει και εκφράζει.