Τοπωνύμια Δυτικής Φθιώτιδας

ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ

με ιστορικές ρίζες & καταβολές παράδοσης

[Απόσπασμα από το ανέκδοτο βιβλίο του Τάκη Ευθυμίου]

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Η Έρευνα που ακολουθεί φιλοδοξεί να καταγράψει εκείνα τα τοπωνύμια της ευρύτερης περιοχής της Δυτικής Φθιώτιδας, που οι ρίζες τους ανάγονται στην αρχαία αλλά και νεοελληνική γλώσσα και εκείνα που η ονοματολογία τους οφείλεται καθαρά στην ιστορικοθρησκευτική και εν γένει κοινωνική παράδοση του λαού μας.

Ο λόγος είναι προφανής, επειδή τα συγκεκριμένα τοπωνύμια είναι τα ακριβότερα και πολυτιμότερα κειμήλια του ιστορικού βίου των προγόνων μας. Δεν είναι απλά ένα ονοματικό πληροφοριακό υλικό, αλλά εμπεριέχουν μέσα τους κάθε λογής ιστορικές, τοπογραφικές θρησκευτικές, κοινωνικές, εθνολογικές και ένα σωρό άλλες πληροφορίες που εγγίζουν πολλαπλές εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας. Κοντολογίς, αποτελούν ένα μικρό εγκυκλοπαιδικό λεξικό θα λέγαμε και χαρακτηρίζουν την ιστορική ταυτότητα της περιοχής. Η έρευνα αφορά τα περισσότερα χωριά της Δυτικής Φθιώτιδας του νέου Καλλικρατικού Δήμου Μακρακώμης.

Τα περισσότερα απ' αυτά τα χωριά προϋπήρχαν της επανάστασης του ‘21, αλλά και το νεότερα δεν προέκυψαν από το πουθενά, αφού αποτελούν συνέχεια κάποιων παλιότερων που καταστράφηκαν ή εγκαταλείφθηκαν για κάποιους συγκεκριμένους λόγους. Επομένως όλα κουβαλούν πάνω τους μια μακραίωνη ιστορική παράδοση. Για το λόγο αυτό πιστεύουμε πως αξίζει να ερευνηθούν τα κυριότερα τοπωνύμια που χρησιμοποιούν καθημερινά στη γλώσσα τους οι γηγενείς κάτοικοι.

Χρήσιμο, επίσης, είναι να παραθέσουμε την αρχή της κλασσικής ονοματολογίας βάσει της οποίας ταξινομούνται τα τοπωνύμια σε κατηγορίες.

1. Τα Ξενικά κατατάσσονται σε:

-  Τούρκικα, λόγω της μακρόχρονης δουλείας από τους Τούρκους. Π.χ. Τουρκομνήματα.

-  Σλαβικά: Π. χ. Καρούτες.

-  Αραβικά: Π. χ. Βακούφ’κου.

-  Φραγκικά: Π. χ. Κάναλους

-  Βλάχικα: Π. χ. Βλαχουκόνακα.

-  Λατινικά: Π. χ. Καμάρα.

2. Τα Ελληνικά κατατάσσονται στις παρακάτω κυριότερες κατηγορίες:

-  Ανθρωπωνύμια - Κυριώνυμα απ’ το όνομα του ιδιοκτήτη. Π. χ. Τ’ Καρμίρ’ η ράχ’.

-  Ζωωνύμια, από τα ζώα, τα φυτά ή τα ερπετά που συχνάζουν σ' αυτές τις τοποθεσίες. Π. χ. Ασβότρυπα, Αητοφουλιά.

-  Φυτωνύμια, από την πλούσια και σπάνια χλωρίδα της περιοχής. Π. χ. Λουγγά, Φτιλιά, Ρογγάκια.

-  Τοπωνύμια που προέρχονται από διάφορες παραδόσεις. Π.χ. Τ' νύφ’ ς του κουτρών’.

-  Τοπωνύμια από τη σύσταση του εδάφους (ποιότητα, χρώμα). Π.χ. Γλινόρεμα, Βελαώρα, Μαυρόχουμα.

-  Τοπωνύμια από τη μορφολογία του εδάφους. Π.χ. Γούπατο, Λάκκα, Γρούμπα.

-  Τοπωνύμια από τη χρήση της τοποθεσίας. Π.χ. Βίγλα, Στάλους, Αλωνάκ’.

-  Τοπωνύμια που αναφέρονται σε κάποιο θρησκευτικό γεγονός. Π.χ. Κόν’σμα, Παληοκλήσ’.

-  Τοπωνύμια από τη σύσταση και το σχήμα του εδάφους. Π.χ. Χαλιάδες, Μέγα Λ’θάρ’, Κουτρών’.

Αρκετά τοπωνύμια είναι τόσο ισχυρά δηλωτικά και δεμένα με κάποιον τόπο, ώστε να χαρακτηρίζονται ως «επιγραφές καρφωμένες πάνω στο έδαφος».

Ευχή μου είναι το παρόν πόνημα ν' αποτελέσει χρήσιμο μελέτημα για κάθε αναγνώστη που αγαπά τον τόπο μας.

ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ

Α

Αγιασμός (ο Αγιασμός): Τοπωνύμιο που οφείλει την ονομασία του στο γεγονός ότι εκεί, κοντά στη Σπερχειάδα, προπολεμικά γινόταν η τελετή αγιασμού των υδάτων κατά τα Θεοφάνεια. Ο ιερέας έριχνε το σταυρό σε μια μικρή δεξαμενή και αγίαζε τα νερά.

Αγιονέρ’ (το Αγιονέρι): Υδρωνύμιο. Πιστεύεται πως το νερό αυτό έχει θεραπευτικές ιδιότητες, που τις οφείλει σε κάποιον άγιο. Παλιότερα οι χωρικοί νίβονταν με αγιονέρι για να θεραπεύσουν διάφορες παθήσεις και ιδίως τα σπυριά του προσώπου. Τέτοιο αγιονέρι που αναβλύζει στο Παλαιό-καστρο έχει και χωνευτικές ιδιότητες.

Αλαταριές (οι Αλαταριές): Τοποθεσία όπου οι τσοπάνηδες τοποθετούσαν πάνω σε πέτρες την ψίνα, δηλαδή αλατισμένο καρπό ή πίτουρα για τα γιδοπρόβατα κατά την περίοδο την αναπαραγωγής, για να «σύρουν» και να «μαρκαλ’θούν».

Αλογομάντρ’ (Το Αλογομάντρι): Τοπωνύμιο - ζωωνύμιο. Εκεί οι βοσκοί έστηναν κάθε καλοκαίρι τα μαντριά τους, τις στρούγκες, όπου μάντρωναν τ’ άλογά τους.

Στην Πτελέα υπήρχε μεγάλη μάντρα ιδιοκτησίας του Τούρκου Μπέη Αχμέτ, όπου διατηρούσε τα ζώα του, βόδια και άλογα και ονομαζόταν Αλογομάντρι.

Αλουνάκ’ (Το Αλωνάκι): Κυκλικός χώρος όπου γινόταν το παραδοσιακό αλώνισμα με ζώα και το λίχνισμα των σιτηρών με τη βοήθεια του ανέμου. Το αλώνι αλείφονταν με σβουνιά (κοπριά αγελάδας ανακατεμένη με κοκκινόχωμα) για να είναι παστρικό ώστε να διευκολύνεται το μάζεμα των κόκκων των σιτηρών. Συνώνυμα: Αλωνότοπος, Πεντάλωνα, Παλιάλωνο, Πετράλωνο (αλώνι στρωμένο με λίθινες πλάκες).

Παραδοσιακός αλωνισμός στις Μανώλες Αγίου Γεωργίου

Αλ’πότρυπες (Οι Αλεπότρυπες): Ζωωνύμιο. Είναι σχισμές και τρύπες στα βράχια όπου φωλιάζουν οι αλεπούδες.

Αλή Ζώτη (Του Αλή Ζώτη): Τοποθεσία βόρεια του οικισμού Καλύβια Γραμμένης Οξυάς, όπου επίσης σκότωσαν και έθαψαν Τούρκο φοροεισπράκτορα. Μετονομάστηκε σε Αυζώτη.

Αλή Σπαή (Του Αλή Σπαή): Γεωργική έκταση, νότια του χωριού Γραμμένης Οξυάς, κοντά στο Κακόρεμα. Λέγεται ότι εκεί σκοτώθηκε, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, σπαχής (σπαής) με το όνομα Αλής. Οι σπαχήδες ήταν εξισλαμισμένοι ιππείς και κατ΄ άλλη ερμηνεία τουρκικής καταγωγής φεουδάρχες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, με φορολογικές δικαιοδοσίες.  

Αμπιλουρίκ’ (Το Αμπελουρίκι): Είναι η αμπελουριά, δηλαδή έκταση φυτεμένη με αμπελώνες. Αμπελουριά+ίκι>αμπελουρίκι-τόπος με αμπέλια. Παλιότερα γύρω απ’ όλα τα χωριά της δυτικής Φθιώτιδας απλώνονταν τρανές και πυκνές αμπελοφυτείες (αμπελουριές). Ο κάθε νοικοκύρης καλλιεργούσε το δικό του αμπέλι. Υπάρχουν αρκετά συνώνυμα και παράγωγα με το αμπελουρίκι τοπωνύμια., όπως: Αμπελόρεμα, Αμπελάκια, Καταμπέλια, Αξαμπελιά, Αμπελότοπος, Παλιάμπελα, Κληματόρεμα.

Ανάθ’μα (Το Ανάθεμα): Γεωργική έκταση που εκτείνεται από την Παναγιά μέχρι το ρέμα της Οξυάς στο χωριό Γραμμένη Οξυά. Δε γνωρίζουμε πως προήλθε η ονομασία του. Κατά το παρελθόν βρέθηκαν εκεί αντικείμενα οικιακής χρήσεως. Επίσης κοντά στο εκκλησάκι βρέθηκαν τάφοι με πλάκες. Πιθανολογείται  η ύπαρξη παλιού χωριού.

Αναθιμάτ’σμα (Το Αναθεμάτισμα): Τοποθεσία όπου, λόγω των πολλών ατυχημάτων σε ανθρώπους και ζωντανά, θεωρείται καταραμένη (αναθεματισμένη). Ο αναθεματισμός θεωρείται η αποβολή από την χριστιανική κοινωνία. Αναθεματούρι είναι σωρός λίθων, που σχηματίζεται όταν οι διαβάτες, ρίχνοντας λίθον, επικαλούνται ανάθεμα (κατάρα) κατά κάποιου  δράστη.

Ανοίμματα (Τα Ανοίμματα): Είναι εκχερσωμένες τοποθεσίες. Οι χωρικοί ξερίζωναν τη βλάστηση και «άνοιγαν» χωράφια, προκειμένου να τα καλλιεργήσουν και να παράγουν τα απαραίτητα σιτηρά για το νοικοκυριό τους. Γι’ αυτό έλεγαν χαρακτηριστικά: «Φτιάξε σπίτι όσο χωράς και άνοιξε χωράφι όσο βλέπεις».

Αρμακάδις  (Οι Αρμακάδες): Σημαίνει σωρός από πέτρες. Ο άρμακας προέρχεται από το αρχαίο έρμαξ (σωρός από πέτρες στο δρόμο προς τιμήν του Ερμή). Οι αρμακάδες λέγονται και νοβολιοί, δηλαδή σωροί που έφτιαχναν οι γεωργοί σ’ ένα σημείο του χωραφιού με το ξεστρεμμάτισμα. Η δημιουργία των αρμακάδων ήταν σοφή ενέργεια των γεωργών επειδή κρατούσαν τα χώματα και δε τα ξεσάριζε η βροχή. Ακόμη εκεί συσσωρεύονταν τα σαπισμένα φύλλα και μετατρέπονταν σε φυσικό λίπασμα. Επί πλέον, οι αρμακάδες κρατούσαν ένα τμήμα του χωραφιού σε αγρανάπαυση, οπότε, όταν τους μετατόπιζαν, αποκαλύπτονταν γονιμότατα μέρη για καλλιέργεια.

Αρκούδις (Οι Αρκούδες):  Ζωωνύμιο. Τόποι όπου σύχναζαν αρκούδες. Παλιότερα η εμφάνιση αρκούδων στα ορεινά της δυτικής Φθιώτιδας ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Μάλιστα προξενούσαν αγροζημίες και καταστροφές στις μελισσοκυψέλες.

Αρκουδόπιτρα (Η Αρκουδόπετρα): Ζωωνύμιο επειδή στη φαντασία του λαού μας η πέτρα μοιάζει με μορφή αρκούδας.

Ασβισταριά (Η Ασβεσταριά): Περιοχές με πλούσια ασβεστολιθικά πετρώματα, όπου οι χωρικοί παλιότερα με την παραδοσιακή μέθοδο των ασβεστοκάμινων παρασκεύαζαν τον ασβέστη για το χτίσιμο των σπιτιών τους.

Ασβότρ’πα (Η Ασβότρυπα): Ζωωνύμιο. Προέρχεται από τους ασβούς που άνοιγαν τρύπες για φωλιά, ή χρησιμοποιούσαν έτοιμες σχισμές των βράχων. Ο ασβός θεωρείται ο φόβος και ο τρόμος των αγροτών, επειδή είναι ικανός, μέσα σε μια νύχτα, ν’ αφανίσει ολόκληρα πετσούρια από καλαμποκιές. Γι’ αυτό παλιά οι αγρότες τον κατεδίωκαν, στήνοντάς του παγάνα.

Ασπρόκαμπος (Ο Ασπρόκαμπος): Οροπέδιο που οφείλει τ’ όνομά του στα άφθονα ασβεστολιθικά πετρώματα που υπήρχαν εκεί. Ο Ασπρόκαμπος αποτελούσε το σιτοβολώνα της Ζιώψης, της Σκόρλιας και του Λιτόσελου.

Αυλουβάς (Ο Αυλοβάς): Τόπος, αυλή με περίβολο, όπου μέσα μάντρωναν οι χωρικοί τα ζωντανά.

Αφεντ’κά (Τα Αφεντικά): Ανθρωπωνύμιο. Τοποθεσία που δεσπόζει στην ανατολική πλευρά του Ροβολιαρίτη ρέματος, πλησίον της Βίτωλης. Εκεί παλιά βρισκόταν η έδρα του διοικητηρίου της βακούφικης περιουσίας του μοναστηριού Αγίου Αθανασίου Μαυρίλου. Υπήρχαν χτισμένες κατοικίες των διαχειριστών του κτήματος, των αφεντάδων, όπως τους αποκαλούσαν. Οι εργάτες της βακούφικης περιουσίας προέρχονταν κυρίως από το γειτονικό Λιτόσελο και επειδή συχνά έλεγαν «πάμε στα αφεντ’κά για δουλειά», η τοποθεσία έμεινε γνωστή ως Αφεντ’κά.

Αφορισμός (Ο Αφορισμός): Τοποθεσία στο παλιό χωριό τον Παλιασβέστη κοντά στην οροθετική γραμμή των συνόρων του πρώτου ελεύθερου ελληνικού κράτους με την Οθωμανική Αυτοκρατορία (1832).

Από τη θέση αυτή πίστευαν ότι εισέρχονταν όλες οι αρρώστιες και τα «κακά συναπαντήματα», όπως χολέρα, χτικιό(ελονοσία), οστρακιά, ακόμη ακρίδες και ποντικοί. Για την προστασία τους οι χωριανοί πραγματοποίησαν λιτανεία  με τον παπά τους, διάβασαν ξορκισμούς, έκαναν αφορισμό και ύψωσαν στο σημείο εκείνο δέντρα με ειδική τελετουργία.  Να γιατί ο τόπος αυτός ονομάστηκε Αφορισμός.

Ο  Παλιασβέστης Φθιώτιδας

Β

Βαέν΄(Το Βαένι): Εκεί παλιά υπήρχε Τουρκοχώρι, οι κάτοικοι του οποίου καλλιεργούσαν τα κτήματα του Νεοχωρακίου, το οποίο ήταν τιμάριο και δινόταν για εκμετάλλευση σε κάποιον Τούρκο αξιωματούχο. Ονομάστηκε έτσι λόγω της κυρτότητας της τοποθεσίας που μοιάζει με βαρέλι (βαένι).

Βακούφ’κου (Το Βακούφικο): Πρόκειται για εκκλησιαστική ιδιοκτησία που αξιοποιείται με ενοίκιο, αποτελώντας έτσι ένα μικρό έσοδο για την ενορία. Η λέξη Βακούφικο είναι αραβική και σημαίνει αφιέρωμα. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας υπήρχαν αρκετά βακούφικα κτήματα στην περιοχή της Δυτικής Φθιώτιδας. Αυτά τα κτήματα οι χωρικοί τα σέβονταν απόλυτα και απέφευγαν να τα καταπατούν. Μάλιστα υπήρχαν μαρτυρίες ότι ακόμη και τα ζωντανά δε βοσκούσαν από μόνα τους στα βακούφικα κτήματα και εάν καμιά φορά τα έδεναν οι ιδιοκτήτες τους, τα έβρισκαν λυμένα και απομακρυσμένα από τον ιερό τόπο. Επίσης λέγεται ότι τα καυσόξυλα που προέρχονταν από βακούφικα δέντρα δεν καίγονταν.

Βαλόριμα (Το Βαλόρεμα): Παραφθορά από το Βουβαλόρεμα. Είναι χείμαρρος που πηγάζει από το Γουλινά. Σύμφωνα με την παράδοση παλιότερα εκεί σύχναζαν τα βουβάλια, όπου έπιναν νερό και ξεκουράζονταν στον ίσκιο των δέντρων.

Βάρβαρα (Τα Βάρβαρα): Φυτωνύμιο από την συχνή παρουσία ενός φυτού που ο λαός μας το ονόμαζε βάρβαρο. Οι καρποί του έμοιαζαν με κουκιά.

Βατιάς  και Βατιάδα (Ο Βατιάς και η Βατιάδα): Φυτωνύμιο από την ύπαρξη του φυτού ασπρόβατου. Με το φυτό αυτό οι κτηνοτρόφοι έφτιαχναν τις καλύβες τους. Συνώνυμο: Βατόλακα.

Βδίσματα (Τα Βδίσματα): Η ονομασία οφείλεται στην αστάθεια του εδάφους που παθαίνει συχνές κατολισθήσεις. Λόγω των κατολισθήσεων έχουν εγκαταλειφθεί ολόκληροι οικισμοί, όπως η Ζιώψη που μεταφέρθηκε νοτιότερα και αποτέλεσε τον πυρήνα του Αγίου Γεωργίου.

Βίγλα (Η Βίγλα): Ονομάζεται έτσι κάθε περιοχή λόγω της πανοραμικής της θέσης, που λειτουργεί σαν παρατηρητήριο της γύρω περιοχής. Βίγλα= φρούρηση από σκοπιά, φυλάκιο από δεσπόζουσα θέση και βιγλάτορας= ο σκοπιωρός. Είναι η αγαπημένη θέση των τσοπάνηδων, το «τσουγκρί», δηλαδή το σημείο απ’ το οποίο ελέγχανε τη γύρω περιοχή, για προστασία των ζωντανών τους από τ’ αγρίμια και τους ζωοκλέφτες.

Βλαχουκόνακα (Τα Βλαχοκόνακα):  Είναι τοποθεσίες όπου οι βλάχοι έστηναν τα καλύβια τους, τους  καλοκαιρινούς μήνες στα ψηλότερα σημεία και το χειμώνα στα χαμηλότερα, κοντά στην ποταμιά. Η περιοχή της Δυτικής Φθιώτιδας παλιότερα φιλοξενούσε αρκετούς βλάχους με τα κοπάδια τους, επειδή η περιοχή προσφέρεται για κτηνοτροφία.

Τοποθεσία «Παλιοκόνακα» συναντάται στη Ζιώψη  και στην Πιτσιωτά, όπου σύχναζαν Ηπειρώτες βλάχοι.

Βουλγάρα (Η Βουλγάρα): Τοποθεσία με ιστορικό περιεχόμενο κοντά στο Νεοχώρι. Εκεί τη βυζαντινή εποχή έγινε πεισματώδης μάχη των ντόπιων με τους Βουλγάρους, απ’ τους οποίους προήλθε και η ονομασία της περιοχής. Όσοι Βούλγαροι γλίτωσαν  από τη σφαγή  της μάχης του Σπερχειού από το βυζαντινό στρατηγό Νικηφόρο Ουρανό, έχοντας τραυματισμένο το βασιλιά τους Σαμουήλ και το γιο του Γαβριήλ, σκαρφάλωσαν στις υπώρειες του Τυμφρηστού, ψάχνοντας να βρουν δρόμο διαφυγής προς την πατρίδα τους. Στη θέση όμως Βουλγάρα, που από τότε φέρει αυτή την τοπωνυμία, εξολοθρεύτηκαν από τους ντόπιους χωρικούς. Τα χωριά του Τυμφρηστού γλίτωσαν και ο τόπος γέμισε από τα κόκαλα των Βουλγάρων (Βουλγαρομνήματα). Για τη συγκεκριμένη φοβερή μάχη ο Κωστής Παλαμάς γράφει στη «Φλογέρα του Βασιλιά:

                     Βαρδούσια, Γκιώνα, Οξιά, Προφήτη Λια, Βελούχι

                     κι εσύ κορφή του δίζυγου του Πίντου Περιστέρι,

                     και ω ράχη εσύ που χάρηκες το μακελειό του οχτρού σου

                     από χατζάρι ελληνικό και κράζεσαι από τότε

                     Βουλγάρα! Με των πεύκων σας τις μοσκομυρισμένες

                     πνοές και με τα ελάτια σας λαμπαδωτά πιο απάνου

                     κι αλλού ψηλά με τους γυμνούς ζυγούς και με τα χιόνια

                     τους είδατε τους βλέπετε κι ακόμα στα όνειρά σας

                     που ξαγναντεύουν πιο μακριά κι από των αϊτών τα μάτια.

Η τοποθεσία Βουλγάρα στο Βελούχι

Βρωμόβρυσ’ (Η Βρωμόβρυση): Υδρωνύμιο. Πήρε την ονομασία από τη ιδιαίτερη σύσταση του νερού με κάποιες ουσίες του εδάφους που το κάνει να βρωμάει σαν «κλούβιο αβγό», όπως λένε χαρακτηριστικά οι  ντόπιοι κάτοικοι. Φυσικά πρόκειται για λουτρονέρι με θεραπευτικές ιδιότητες, κυρίως για παθήσεις του πεπτικού συστήματος. Συνήθως οι πηγές αυτές είναι αναξιοποίητες λόγω της μικρής ποσότητας νερού. Συνώνυμα τοπωνύμια είναι: Βρωμάμπλας, Βρωμονέρ’, Ψωρονέρ’, Λουτρουνέρ’.