Αχιλλέας - Ελλάς - Έλληνες

Ο ΑΧΙΛΛΕΑΣ ΚΑΙ Η ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΕΛΛΑΣ - ΕΛΛΗΝΕΣ

Σύνοψη από το βιβλίο των Αδάμη Ευθύμη-Ευθυμίου Τάκη-Κανέλλου Βασίλη «Αναζητώντας ίχνη του ομηρικού Αχιλλέα στην κοιλάδα του Σπερχειού»

Οι μύθοι

   Οι αρχαίοι ανέφεραν ένα φυλετικό μύθο, με τον οποίο ερμήνευαν την εθνική τους ονομασία Έλληνες, συνδέοντάς την με το όνομα του μυθικού γενάρχη Έλληνα, απ’ τον οποίο προήλθαν όλα τα ελληνικά φύλα. Την ύπαρξη του Έλληνα δέχονταν ακόμα και οι μεγάλοι ιστορικοί της αρχαιότητας, όπως ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης, που με τη σειρά τους επανέλαβαν, χωρίς συστηματικό έλεγχο, το «μυθικό αξίωμα» και στις επίσημες πλέον ιστορίες των Ελλήνων. Έτσι συνδέθηκε άμεσα η εθνική ονομασία με το γενάρχη, βασιλιά της Φθίας, τον Έλληνα, που είχε γιους τους υπόλοιπους γενάρχες των ελληνικών φύλων: Αίολο, Δώρο και Ξούθο. Ο μύθος, εάν τον παρακολουθήσουμε στην αφήγηση του Απολλόδωρου, αναφέρεται στο πανάρχαιο γεωλογικό φαινόμενο του κατακλυσμού, το οποίο ως γεγονός, είναι καταγεγραμμένο σε πολλές μυθολογίες αρχαίων λαών και η σύνδεσή του με την καταγωγή των Ελλήνων αποδεικνύει ότι οι Έλληνες συντηρούσαν στην παράδοσή τους παλαιές μνήμες και εμπειρίες, κοινές με πολλούς άλλους λαούς.

  Σύμφωνα με τον ελληνικό μύθο, ο τιτάνας Προμηθέας συμβουλεύει το γιο του, βασιλιά της Φθίας, που ονομάζεται Δευκαλίων και έχει γυναίκα την κόρη του άλλου τιτάνα του Επιμηθέα, την Πύρρα, να φτιάξει μια κιβωτό για να σωθεί από τον επερχόμενο κατακλυσμό. Ο Δευκαλίων κατασκεύασε την κιβωτό και σ’ αυτή κατέφυγε, μαζί με την Πύρρα, στις εννέα ημέρες που ο Δίας, με ασταμάτητη βροχή, πλημμύρισε τον κόσμο. Πνίγηκαν, λοιπόν, οι άνθρωποι και άλλαξε οριστικά η γεωλογική όψη της Ελλάδας. Όταν υποχώρησαν τα νερά και η κιβωτός σταμάτησε στον Παρνασσό, ο Δίας συμβούλεψε τους διασωθέντες να δημιουργήσουν και πάλι τους ανθρώπους, ρίχνοντας πίσω πέτρες και έτσι από την Πύρρα προήλθαν οι γυναίκες και από το Δευκαλίωνα οι άνδρες.

  Το ζευγάρι όμως απέκτησε και τα δικά του παιδιά: τον Έλληνα, τον Αμφικτύονα και την Πρωτογένεια, (ενώ αναφέρονται και άλλα, όπως η Θυία, η Μελανθώ…). Αυτοί οι μετακατα-κλυσμιαίοι απόγονοι του Δευκαλίωνα απλώνονται στις γειτονικές περιοχές και συνδέονται επιγαμικά με άλλους βασιλικούς οίκους(;) Ο Αμφικτύονας βασίλεψε για λίγο κοντά στις Θερμοπύλες (στην Ανθήλη), όπου ίδρυσε την Πυλαία Αμφικτυονία,  κατόπιν πήγε στην Αττική, παντρεύτηκε την κόρη του Κραναού, τον εκθρόνισε και βασίλεψε για δέκα χρόνια, για να εκθρονισθεί και αυτός, με τη σειρά του, από τον Εριχθόνιο. Ο ΄Ελληνας παντρεύτηκε τη νύμφη Ορσηίδα και απέκτησε γιους, τους Αίολο, Δώρο και Ξούθο. Ο Ξούθος, ήρθε στην Αττική, παντρεύτηκε την κόρη του Ερεχθέα, την Κρέουσα και απέκτησε μαζί της δυο γιους, που αποτέλεσαν τους άλλους δυο γενάρχες: τον Αχαιό  και τον Ίωνα. Ο Αχαιός επέστρεψε στη Θεσσαλία, όπου γεννιούνται τα παιδιά του Άρχανδρος και Αρχιτέλης, τα οποία αργότερα ήρθαν στο Άργος, παντρεύτηκαν δυο Δαναϊδες (κόρες του Δαναού)  και κατέκτησαν την Πελο-πόννησο (Αχαιοί).

  Βέβαια, είναι αδύνατο να προσδιορίσουμε χρονικά αυτά τα πρόσωπα, την ύπαρξή τους ή τη δράση τους, όμως η αναφορά του κατακλυσμού (παρ’ ότι αναφέρονται και άλλοι κατακλυσμοί στους αρχαίους ελληνικούς μύθους π.χ. του Ωγύγη και του Δαρδάνου) είναι ένα στοιχείο που μπορεί να διασταυρωθεί  με τις αναφορές της Μεσοποταμίας, (για τον εκεί κατακλυσμό), τον οποίο οι επιστήμονες χρονολογούν περίπου στο 3.000 π.Χ.

   Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι ο μύθος εμφανίζει τις πρώτες ελληνικές φυλές ως βιολογικούς απογόνους του Έλληνα, που αναπτύσσονται στο χώρο της κεντρικής Ελλάδας, μάλιστα, στην ευρύτερη περιοχή της Φθίας, (και της Αττικής) σε κάποιο χρόνο ακαθόριστο. Φυσικά μόνο τα παιδιά του Έλληνα φέρουν το όνομα Έλληνες, ενώ οι άλλοι απόγονοι του Δευκαλίωνα φέρουν τοπικές ονομασίες (Βοιωτός, Οπούντας, Μάγνητας, Μακεδόνας, Δελφός). Ο Όμηρος συντηρεί την τοπική φυλετική διαίρεση και μνημονεύει τις ονομασίες, άμεσα όμως με το όνομα Έλληνες συνδέει  μόνο τους Μυρμηδόνες. Κατά μια άλλη εκτίμηση, οι Έλληνες είναι ένα μικρό φύλο, πολεμικό, που συμβιώνει μαζί τους στη Φθία και έχει βασιλιά το γενναιό-τερο από τους ήρωες, τον Αχιλλέα.

  Η πρώτη, λοιπόν, πιστοποιημένη σχέση του συγκεκριμένου λαού, των Ελλήνων, με ένα πρόσωπο της εξουσίας και με ένα γεωγραφικό χώρο, ζωής και δράσης τους είναι αυτή που κατατίθεται στην Ιλιάδα στο σχήμα: Έλληνες- Αχιλλέας (βασιλιάς)- Ελλάς, Φθία (πατρίδα).

Τα ελληνικά κείμενα- οι ετυμολογήσεις

   Όπως προαναφέρθηκε, ο Όμηρος καταγράφει τη σχέση Ελλάς- Έλληνες για το λαό του Αχιλλέα, που εξεστράτευσε στην Τροία, δηλαδή για τους Μυκηναίους της Φθίας, χωρίς να χρησιμοποιεί ποτέ τον όρο ΄Ελληνες ως εθνικό τους όνομα. Τους ονομάζει συστηματικά μόνο Αχαιούς, Παναχαιούς, Δαναούς, Αργείους και τη λέξη Έλληνες, που τη γνωρίζει και ως ονομασία τόπου και ως ονομασία λαού, την αποδίδει αποκλειστικά στους στρατιώτες του Αχιλλέα.

   Το ζήτημα της χρονικής εμφάνισης του ονόματος Ελλάς- Έλληνες και της επέκτασής του σε όλα τα φύλα προβλημάτισε τους πεπαιδευμένους ανθρώπους της αρχαιότητας. Διαβάζοντας προσεκτικά τον Όμηρο παρατηρούμε ότι οι ονομασίες Ελλάς και Έλληνες είναι γνωστές πριν τον  Τρωικό πόλεμο και  κατά τον 9^ο ή 8^ο αιώνα που ζει ο ποιητής εξακολουθούν να παραμένουν ανίσχυρες και περιορισμένες γεωγραφικά. Γιατί αδρανο-ποιήθηκε η δυναμική της και πάγωσε η έξοδός της από την κοιλάδα του Αχιλλέα; Ίσως φταίνε οι μεγάλες πληθυσμιακές αναστατώσεις και ο πνευματικός μεσαίωνας που ακολούθησε την κάθοδο των Δωριέων.

  Ο Ησίοδος (8^ος αιώνας π.Χ.) γνωρίζει πολύ καλά την ονομασία Ελλάς- Έλληνες- Πανέλληνες και την έξοδό της από τη Φθία, δεν την αποδίδει αποκλειστικά στους Μυκηναίους Αχαιούς και ούτε την επικαλείται με άνεση, επειδή ακόμα δεν έχει επικρατήσει παντού.

  Ο μεγάλος ιστορικός της αρχαιότητας Θουκυδίδης δέχεται ότι η ονομασία Έλληνες εμφανίζεται στη Φθία κι από εκεί εξαπλώθηκε στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι οι Έλληνες ονομάζονταν Γραικοί, πριν τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα  και ο Απολλόδωρος υποστηρίζει κάτι παρόμοιο, ότι δηλαδή «ο Έλλην έδωσε το όνομά του στους Έλληνες, που ως τότε λέγονταν Γραικοί».

  Με όλα τα παραπάνω αποδεικνύεται πως η ονομασία Έλληνες έχει χρονική αφετηρία, εμφανίζεται δηλαδή από ένα χρονικό σημείο και μετά στο λαό των Ελλήνων, μάλιστα δε, εδραιώνεται σε χώρο, που σχετίζεται με τους Μυρμηδόνες και το βασίλειο του Αχιλλέα.

  Πολλοί ερευνητές θεωρούν ως τόπο εμφάνισης του ονόματος Έλλην τη Δωδώνη και το φύλο που μετέδωσε την ονομασία, είναι ένα μικρό φύλο που διέμεινε εκεί και ονομαζόταν Ελλοί ή Σελλοί. Άλλοι υποστηρίζουν ότι η ονομασία Ελλάς προήλθε από τον Έλλοπα, το γιο του Ίωνα, από τον οποίο ονομάστηκε Ελλοπία η χώρα της Δωδώνης. Η άποψη αυτή που συνδέει τους Έλληνες με την Ήπειρο, βρίσκει σύμφωνους πολλούς επιστήμονες, που θεωρούν ότι, Έλληνες ονομάστηκαν μια ομάδα, ένα ελληνικό αιολικό φύλο, που ζούσε στην Ήπειρο και μετανάστευσε στη Φθία, πριν τον Τρωικό πόλεμο.

  Άλλοι υποστηρίζουν ότι το όνομα συνδέεται με την Αμφικτυονία των Δελφών, την ένωση, δηλαδή, των ελληνικών πόλεων γύρω από το Δελφικό ιερό. Είναι γεγονός ότι οι συνασπισμένοι λαοί σε μια πολιτικο-θρησκευτική ένωση, μόνο αυτοί ονομάζονταν ‘Ελληνες και πραγματικά μόνο αυτοί είχαν το δικαίωμα να συμμετάσχουν στους Ολυμπιακούς αγώνες. Η αναφορά του μύθου για τον Αμφικτύονα, τον αδελφό του ΄Ελληνα, που βασίλεψε στις Θερμοπύλες και στην Αθήνα, ενδυναμώνει αυτή την άποψη.

  Η Πυλαία Αμφικτυονία και η Δελφική, αποτελούν μια περίτρανη απόδειξη για τη σημασία που είχε ο θεσμός για τους Έλληνες. Το όνομα των Δελφών προέρχεται από κοινή ρίζα με τις λέξεις δελφύς (= μήτρα) και αδελφός. Δελφοί ίσως σημαίνει αδελφότητα, ένωση αδελφικών (συγγενικών) φύλων. Μήπως η λέξη αυτή τα λέει όλα, γιατί σημαίνει τον ιερό χώρο, την κοινή μήτρα ανάπτυξης των Ελλήνων;  Ο μύθος αναφέρει ότι η κιβωτός του Δευκαλίωνα σταμάτησε πάνω στον Παρνασσό και εκεί αναπτύχθηκαν ξανά οι άνθρωποι. Αναφέρει επίσης ότι ο επώνυμος ήρωας των Δελφών, ο Δελφός, φέρεται να είναι εγγονός του Δευκαλίωνα.

  Οι λέξεις Ελλάς- Έλληνες βρέθηκαν συχνά στο επίκεντρο της έρευνας και η προσπάθεια ετυμολόγησής τους δημιούργησε μια αρκετά μεγάλη φιλολογία εικασιών, είτε για την προέλευσή τους, είτε για το νόημά τους. Η σύγχυση είναι αναπόφευκτη, γιατί πολλές ελληνικές λέξεις δημιουργούν αυτή την αίσθηση, ότι πράγματι βρίσκονται κοντά στη σημασία των ονομάτων Ελλάς- Έλληνες:

Ελλός-Έλλοψ= ο άφωνος, ο άλαλος.

Ελλοί (κατά τον Πίνδαρο), Σελλοί (κατά τον Όμηρο)= οι ιερείς της Δωδώνης.

Ελλοπία- Έλλοπες= η χώρα και οι κάτοικοι της Δωδώνης.

Σελήνη-Σέλας= το φως, ο φωτεινός, η Σελήνη (έχουν κοινή ρίζα με τη λέξη ήλιος).

Ελάνη- Ελήνη- Ελένη= η λαμπάδα, το φως.

Έλλη= κόρη του Αθάμαντα (ενδεχομένως και σεληνιακή θεότητα).

Ελλά ( Δωρικά)= ο θείος θρόνος, η ιερή πέτρα.

   Ένα άλλο ερώτημα είναι ποιος προηγήθηκε χρονικά, η Ελλάς (τοπωνύμιο) ή οι Έλληνες (ονομασία λαού); Αυτή η γραμματική ασυμφωνία μας υποδεικνύει ότι δεν πρέπει τόσο εύκολα να απορρίπτουμε τους μύθους, στους οποίους προηγείται χρονικά ο μετα-κατακλυσμιαίος βασιλιάς Έλλην και ακολουθούν οι απόγονοί του, που από αυτόν ονομάσθηκαν Έλληνες και πιθανόν η περιοχή που έζησαν Ελλάς. Αυτή η εκδοχή συνάδει και με άλλους θεσσαλικούς μύθους, αφού ο γιος του Φθίου, ο Έλληνας, φέρεται να είναι αυτός που ίδρυσε μια πόλη, που την ονόμασε Ελλάς. Αυτή τη λογική εκδοχή ενισχύει και το γεγονός ότι το ίδιο όνομα δόθηκε και σε πριγκίπισσες των βασιλικών οίκων, αφού σύμφωνα με τους μύθους ο εγγονός του Έλληνα, ο Αθάμας, ονομάζει την κόρη του Έλλη!

  Αν παρατηρήσουμε τις πρακτικές λατρείας των ιστορικών χρόνων, οι οποίες δεν αποκλείεται να προέρχονται από τη μυκηναϊκή εποχή, μπορούμε να εικάσουμε ότι ο Έλληνας ή η Έλλη, μορφές που λατρεύτηκαν, μετέφεραν διαδοχικά το όνομά τους σε κάποιο λατρευτικό κτίσμα και από αυτό το κτίσμα ονομάστηκε με την ίδια ονομασία ο γύρω χώρος. Συγγενική και αξιοπρόσεκτη είναι η προσπάθεια ερμηνείας του ονόματος Ελλάς, από τον ιστορικό Αντώνιο Χαντζή, ο οποίος αναφέρει ότι το όνομα προήλθε από την πόλη Έλλα, ή Έλλη, ή έστω το ιερό της θεάς Έλλης, που υπήρχε κοντά στον ποταμό Σπερχειό, που κι εκείνος, ή ένα μέρος της ροής του έφερε το όνομα Ελλάς. Συνεπώς, από τη λέξη Έλλη ή Έλλα, παράγεται η λέξη Έλλην, που δηλώνει τον κάτοικο της πόλεως Έλλης και από την ίδια λέξη, την Έλλη, παράγεται η λέξη Ελλάς, που ήταν επίθετο, που συνόδευε το ουσιαστικό ροή, που σημαίνει το ρου, τον ποταμό (ελλάς ροή).

   Πολλοί αρνούνται την ύπαρξη πόλης ή ιερού της Έλλης, που άλλωστε, ούτε καταμαρτυρείται, ούτε βρέθηκε ποτέ, όμως το ότι δε βρέθηκε ακόμα κάποιο ιερό κοντά στο Σπερχειό, αυτό δε σημαίνει ότι ποτέ δεν υπήρξε.

  Ένα άλλο στοιχείο που μπορεί να βοηθήσει στην ετυμολογία, είναι το νόημα που έχουν τα κύρια ελληνικά ονόματα των γεναρχών, τα οποία προέρχονται, ως ελληνικές λέξεις, από ρίζες που σημαίνουν νερό. 

   Ο Δευκαλίων από το δευ, του ρήματος δεύω, που σημαίνει βρέχω.

   Ο έγγονός του, ο Αχαιός, από το akw = νερό.

   Ο Δαναός (Δαναοί) από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα danu που σημαίνει νερό και που συναντάται στα ονόματα πολλών ποταμών: Απιδανός, Δούναβις, Ροδανός κ.ά.

   Ο Ίωνας από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα is, που σημαίνει θεραπεία, ορμή.

Σχέση όμως με το νερό έχει και ο Αχιλλέας, που παράγεται από την ίδια ρίζα με τη λέξη Αχαιός, ενώ και ο ίδιος λατρεύτηκε και ως θεότητα των υδάτων. Εντυπωσιακή είναι και η σχέση της βασιλικής γενιάς των Ελλήνων/ Μυρμηδόνων της Ιλιάδας με το νερό και τις Νηρηϊδες, αφού ο Αιακός, γιος του ποταμού Ασωπού, παντρεύεται τη Νηρηϊδα Ψαμάνθη και ο γιος του Πηλέας τη Νηρηϊδα Θέτιδα. Πολλά λοιπόν ελληνικά μυθικά ονόματα γενα-ρχών έχουν νοηματική σύνδεση με το νερό, που δε χάνεται από γενιά σε γενιά.

   Κλείνοντας το σημείωμα αυτό, καταθέτουμε την ισχυρότερη, κατά την άποψή μας, πιθανότητα προέλευσης- ετυμολόγησης των λέξεων Έλλην-Ελλάς:  Ο Έλλην, είναι πιθανόν, σύνθετο όνομα και το νόημα της λέξης προέκυψε από το ελ, ρίζα του ρήματος είλω και ειλέω, που δηλώνει συμπίεση, συσσώρευση, συγκέντρωση, αλλά και περιστροφή -  έλιξ και τη λέξη  λάας / λας, που σημαίνει λίθος και λαός. Προήλθε λοιπόν η λέξη έλλα, που αρχικά σήμαινε ο χώρος συγκέντρωσης λαών. Ο χώρος αυτός ήταν διοικητικό και λατρευτικό κέντρο, παραποτάμιο, ήταν πόλισμα που είχε τις δικές του αρχές (βασιλιά). Η πόλη αυτή ονομάστηκε Έλλα, που σήμαινε το κέντρο της πρώτης αρχέγονης αμφικτυονίας των Ελλήνων, όπου η κοινή ιερή λατρεία αφορούσε ιεροπραξίες για την ευυδρία και γονιμότητα, κοντά στον ποταμό, που κατ’ επέκταση ονομάστηκε Ελλάς, ενώ ο τελεστής (των αιματηρών ιεροπραξιών) ήταν αυτός που σύναζε τους ομόφυλους λαούς, ο Έλλην, ως βασιλεύς των αμφικτυόνων, αφού σ’ αυτές τις κοινωνίες, πράγματι, ο βασιλιάς ήταν και ιερουργός. Στη συνέχεια, ο Αμφικτύονας, ως αδελφός του Έλληνα και ως άμεσα συμμετέχων στο θεσμό, έδωσε στις αμφικτυονίες την επίσημη ονομασία, μορφή και λατρεία μέσα στην κοιλάδα του Σπερχειού, στο ναό της Πυλαίας Δήμητρας, στην αρχαία πόλη Ανθήλη. Η σημασία της λέξης έχει κάποια σχέση και με το νερό, επειδή από τη ρίζα ελ (ομόηχη, αλλά αποκλίνουσα νοηματικά), παράγεται η λέξη έλος, γι’ αυτό και ο ποταμός Σπερχειός, ή ένα μέρος της ροής του, εύκολα και συνηχητικά, ονομάστηκε Ελλάς.

 

   Ανακεφαλαιώνοντας, λοιπόν, καταλήγουμε στις εξής διαπιστώσεις:

   Υπήρξε προ-κατακλυσμιαίο όνομα ή έστω, προμυκηναϊκό των Ελλήνων, που ίσως ήταν Γραικοί. Ο Δευκαλίων  δεν έδωσε το όνομά του στους απόγονους λαούς, αν και υπήρξε ο «δημιουργός» τους και  πατριάρχης. Ίσως αυτό δείχνει ότι «φυλετικά» το θεωρούσε δεδομένο ότι ανήκε κάπου, ή ίσως αυτό σημαίνει πως, μετά από χρόνια, λόγω αύξησης του πληθυ-σμού, επιβαλλόταν κι άλλη ονομασία, την οποία έδωσε ο Έλλην και όχι ο Αμφικτύονας ή η Πρωτογένεια, που σημαίνει ότι μόνο το 1/3  ή το 1/4  των   απογόνων του υπήρξαν οι Έλληνες. Οι άλλοι ήταν Λοκροί και Βοιωτοί (Γραικοί), γι’ αυτό το όνομα άργησε να εξαπλωθεί. Υπήρξαν όμως όλοι Αμφικτύονες, γείτονες και συγκάτοικοι της μήτρας (γης), κατά το μύθο με τις πέτρες (λάας) του Δευκαλίωνα ή μιας πόλης συνάθροισης και ενός ιερού, της ευυδρίας και της γονιμότητας, κοντά στο Σπερχειό, που λεγόταν Ελλάς. Η πόλη Έλλα, που δημιουργήθηκε ήταν διοικητικό κέντρο, ένα κέντρο με κοινή προγονική λατρεία και με ηγέτες- ιερουργούς κοντά σε ποταμούς, αφού ως φύλα έχουν σχέση με το νερό, όπου υπήρχε το ιερό και πιθανόν να φυλασσόταν λατρευτικά και κάποιος λίθος, από εκείνους που έριξε ο Δευκαλίωνας. Ο ιερός ποταμός Σπερχειός (ο Ελλάς) πότιζε την ιερή χώρα που έθρεφε τους πρώτους λαούς. Οι λατρευτικές τελετές, που ίσως να συνδέονται με αιματηρές θυσίες, ήταν αφιερωμένες στη γονιμότητα και στην ευφορία και ίσως να αφορούσαν την Έλλη.  Τα πρόσωπα Έλλη- Έλλην έχουν αφετηρίες χρονικές, τελετουργιών.

     Ο μόνος βασιλιάς, που σχετίζεται άμεσα (ως προς την καταγωγή) με περιοχή που αποδεδειγμένα ονομάζεται Ελλάς και λαό που αποδε-δειγμένα, επίσης, ονομάζεται Έλληνες είναι ο Αχιλλέας, που εκπροσωπεί το συγκεκριμένο φύλο, πολιτικά, στρατιωτικά και γεωγραφικά.



 Ο Σπερχειός και στο βάθος το Βελούχι