Η Ομηρική Φθία

Παναγιώτης  ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ-ΜΑΤΑΠΑΣ

Η  ΟΜΗΡΙΚΗ ΦΘΙΑ

Εισήγηση του Παναγιώτη Μακρυγιάννη-Ματαπά, ιστορικού που ανακοινώθηκε στο Α΄ Συνέδριο Φθιωτικών Ερευνών στα Λουτρά Υπάτης τον Απρίλιο του 1990. Επειδή παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον έκρινα σκόπιμο να δημοσιευθεί ώστε να βρίσκεται στη διάθεση κάθε ενδιαφερομένου ερευνητή. Αποτελεί τη συμπύκνωση και το απόσταγμα μιας τεράστιας έρευνας, σε έκταση και αξία, που πραγματοποίησε από τη δεκαετία του 1970 μέσα στην κοιλάδα του Σπερχειού, εγκαταλείποντας την ιατρική για την αγάπη του προς την ελληνική προϊστορία και εκδίδοντας το βιβλίο: «Το πρόβλημα της ομηρικής Φθίας». Δυστυχώς, όμως, η προσπάθειά του δεν έτυχε της ανάλογης εκτίμησης και ο ίδιος πικραμένος και απογοητευμένος έφυγε από τη ζωή. Ίσως κάποια στιγμή δικαιωθεί απόλυτα!

Επιμέλεια: Ευθυμίου Τάκης

Θα πρέπει καταρχή να σημειωθεί ότι η παρούσα ανακοίνωση δε συνοδεύεται από βιβλιογραφικές αναφορές και τούτο γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατο, στην έκταση που αναπτύσσεται μια ανακοίνωση, πάνω σε ένα τεράστιο θέμα, όπως είναι η έρευνα πάνω στην ομηρική Φθία. Γ’  αυτό, ο αναγνώστης που θα ήθελε να μελετήσει όλη την υπάρχουσα βιβλιογραφία πάνω στο ζήτημα θα πρέπει να ανατρέξει στη μονογραφία που δημοσίευσα με τίτλο Το πρόβλημα τη ομηρικής Φθίας, από το βιβλιοπωλείο Παπαδήμα, από όπου γίνεται και η κεντρική διά­θεση των αντιτύπων, μετά από την πρώτη έκδοση.Είναι γεγονός ότι η Φθία μέσα στα ομηρικά έπη παίζει έναν τεράστιο ρόλο. Θα σημειώσουμε μόνο τρία ενδεικτικά επιχειρήματα:

(Γ) Είναι κοινή συνείδηση μέσα στο ομηρικό ποίημα ότι, χωρίς τη Φθία και τον ηγεμόνα της Αχιλλέα, δεν είναι «γραφτό» να πέσει η Τροία.

β) Στον Κατάλογο των πλοίων (Β Ραψωδία της Ιλιάδας), όταν πρό­κειται να γίνει η αναφορά στη βορειότερη "Αχαΐα γαία" - δηλαδή στη μέχρι τότε_ενιαία πατρίδα των Ελλήνων Αχαιών - ο Όμηρος αρχίζει την αναφορά του αυτή μιλώντας για τη Φθία. Όμως η αναφορά αυτή δεν είναι απλή. Ο Όμηρος κάνει μία εισαγωγή - κατά κάποιο τρόπο - στο θέμα, προσπαθώντας να τραβήξει την προσοχή του αναγνώστη στα όσα μέλλει να πει: "Νυν δ’ αυ..." "Και τώρα..." Στη διήγηση του ραψωδού, φαίνεται ολο­κάθαρα αυτή η τομή, που αντιδιαστέλλει όλη την προηγούμενη αναφορά σε κράτη και ηγεμόνες, για να αναφερθεί σε μία σπουδαία δύναμη της εποχής.

(β) Όταν οι Αχαιοί διστάζουν να τα βάλουν με τον Έκτορα, ο Νέστορας νοιώθει μεγάλη αισχύνη. Την επακόλουθη οργή του τη συνοδεύει με την υπόμνηση ότι θα δώσουν λόγο οι Αχαιοί για τη δειλία τους αυτή στο βασιλιά της Φθίας, το γέρο Πηλέα, Κι αυτό, παρότι τη στιγμή εκείνη ο Αχιλλέας έχει αποσυρθεί στα πλοία του, χολωμένος με τον Αγαμέμνονα και τους λοιπούς αρχηγούς, αφήνοντας την έκβαση του πολέμου σε άλλα χέρια. Από πού κι ως πού, λοιπόν, η αναφορά στον Πηλέα; Μια που ο Αγαμέμνονας οδηγεί την εκστρατεία ως Άναξ, η αναφορά δε θα έπρεπε να γίνει σ' αυτόν; Κι' έπειτα, όταν ο Αγαμέμνονας απειλεί με συντριβή όποιον του σηκώσει κεφάλι (ίσον εμοί φάσθαι και ομοιωθήμεναι άντην), γιατί δεν κάνει το ίδιο και για τον Αχιλλέα, αλλά σχεδόν υπομένει τις ύβρεις του (Δημοβόρος βασιλεύς ός επί ονηδανοίσιν ανάσσας... και άλλα);

Όλα αυτά δεν αρκούν μήπως για να καταδείξουν την εξαιρετική θέση που δίνει ο Όμηρος στη Φθία, το λαό της και τους ηγεμόνες της;

Βέβαια, πολλές φορές αρχαιολόγοι διαφώνησαν με τον Όμηρο. Όμως αυτοί που διαφώνησαν με την αξιοπιστία του, το έκαναν γιατί τα όσα λέει δε συμφωνούσαν με τα δικά τους ανασκαφικά δεδομένα. Και όταν φυσικά σε κάτι συμφωνούσαν, το διεκήρυτταν πανηγυρικά, ότι έχει και την επίρ­ρωση του ομηρικού λόγου. Η αλήθεια είναι ότι ο Όμηρος σε κανένα σημείο, δεν έχει αποδειχτεί αναληθής. Αν κάποια ανασκαφικά δεδομένα δε συμφω­νούν με το ομηρικό έπος, είναι ακριβώς η αξιοπιστία αυτών των δεδομένων που πρέπει να αμφισβητηθεί, και όχι του Ομήρου.

Η ομηρική Φθία, μέσα στα ομηρικά έπη, φαίνεται ν' αρχίζει μετά τη Βοιωτία, αν και ο Ορχομενός δε φαίνεται να είναι σαφώς εντοπισμένος στην τελευταία. Η Φθία, ωστόσο, έχει μία άλλη ιδιομορφία, από την οποία φαίνεται ότι κάποια άλλη δομή του φθιωτικού κράτους, αλλά και των υπο­λοίπων ομηρικών κρατών γενικότερα. Δηλαδή, ενώ ο Όμηρος, μιλώντας για τους κατοίκους της Φθίας, τους αναφέρει σαν "Μυρμιδόνες. Έλληνες και Αχαιούς", αποκλείει την ονομασία Φθίοι, όπως έπρεπε να κάνει φυσιο­λογικά.

Γιατί αυτό; Υπάρχει περίπτωση να "διέφυγε" κάτι τέτοιο σημαντικό από έναν ποιητή που ανιχνεύει με σχολαστικότητα τις λεπτομέρειες; Ας μην ξεχνάμε ότι ο Ρage  στο βιβλίο του Όμηρος και ομηρική Ιλιάδα, απέδειξε με αριστοτεχνικό τρόπο, όχι μόνο τη μυκηναϊκή καταγωγή της δεύτερης ρα­ψωδίας (ΝεώνΚατάλονος). αλλά απέδειξε επίσης ότι ο Όμηρος ερευνούσε τις λεπτομέρειες προτού αναφέρει κάποιο χαρακτηριστικό μιας πόλης ή ενός βουνού ή ενός ποταμού κλπ. Άρα δε διέφυγε από τον Όμηρο η λεπτο­μέρεια αυτή.

Και το καταπληκτικό είναι ότι ονομάζει Φθίους τους κατοίκους του διπλανού κράτους του Πρωτεσίλαου. Όμως ο Πρωτεσίλαος δε βασιλεύει σε καμία Φθία. Το κράτος του δεν έχει όνομα, όπως δεν έχουν όνομα και τα υπόλοιπα μυκηναϊκά κράτη.

Δε θα ‘πρεπε, λοιπόν, οι Φθίοι του Πρωτεσίλαου να έχουν πατρίδα τους τη Φθία; Και η Φθία, δε θά ‘ρεπε νά ‘χει κατοίκους που να ονομάζο­νται πρώτ’ απ’ όλα Φθίοι, και μετά Μυρμιδόνες, Έλληνες και Αχαιοί; Γιατί υπάρχει αυτή η ανακολουθία; Ή μήπως φαίνεται σε μας, τους σημερινούς μελετητές του Ομήρου σαν τέτοια;

Η όλη θεώρηση του ζητήματος συναρτάται με τη συγγενική σχέση που υπάρχει μεταξύ του Πρωτεσίλαου και του οίκου των Αιακιδών. Ο Πρωτεσίλαος είχε παντρευτεί αδερφή του Αχιλλέα ή - κατ' άλλους - του Πηλέα. Όπως και να ‘χει το ζήτημα, οι δύο βασιλικοί οίκοι είναι συνδεμέ­νοι μεταξύ τους.

Τώρα το πράγμα μπλέκεται περισσότερο. Όταν πεθαίνει — πρώτος νεκρός του πολέμου — ο Πρωτεσίλαος, τη θέση του παίρνει ο αδελφός του Μέδων. Τίποτα πιο φυσικό απ' αυτό. Όμως ο Μέδων είναι βασιλιάς σε άλλο κράτος, σε άλλο λαό. Και κανείς δε διαμαρτύρεται. Οι δύο λαοί σιω-πηρά συγχωνεύονται χωρίς να υπάρξει πρόβλημα εξουσίας, στέμματος, δυ­ναστείας κλπ., που την εποχή εκείνη είχαν πρωταρχική σημασία. Πώς αυτό;

Η εξήγηση είναι ότι, κατά τη γνώμη μας — πράγμα που αναλύεται διεξοδικά στο βιβλίο μας — τα ομηρικά κράτη της Θεσσαλίας που αναφέ­ρονται στον κατάλογο μετά τη Φθία είναι όλα μαζί συνδεδεμένα ομοσπον­διακά μεταξύ τους, απαρτίζοντας έτσι μια υπερδύναμη της εποχής — τη Φθία ακριβώς — και να γιατί δεν ήταν "γραφτό" να πέσει η Τροία χωρίς τη σύμπραξη της.

Αν η Φθία ήταν σχεδόν η μισή Ελλάδα σε στρατιωτική ισχύ, τι αποτέ­λεσμα θα μπορούσε να έχει η πολιορκία της Τροίας από την υπόλοιπη Ελλάδα που, εκτός από τους εμπειροπόλεμους Μυκηναίους και Αργείους, δε διέθετε άλλες αξιόλογες δυνάμεις, εκτός από τους αμφίβολου βεληνεκούς Πυλίους; Δεν ήταν λοιπόν ζήτημα "γραφτού" ή "προφητείας". Ήταν απλώς ζήτημα, κοινής λογικής και στρατιωτικής αναγκαιότητας.

Κατά τρόπο ανάλογο μπορούμε να σκεφτούμε και για τις υπόλοιπες δυνάμεις της εποχής εκείνης. Η Μυκήνα έχει αναμφίβολα μία μεγάλη σφαίρα επιρροής που περιλαμβάνει τη Σπάρτη και το Άργος, την Αρκαδία (στην οποία δάνεισε πλοία), την Κορινθία και κάποια νησιά. Η Πύλος, από την άλλη, φαίνεται να κυριαρχεί στη Μεσσηνία, την περιοχή νότια της Μεγαλόπολης, φτάνοντας μέχρι την Αχαΐα. Ότι οι Ηλείοι είχαν υποστεί πολλά από τους Πυλίους, είναι σαφές στο έπος. Από την άλλη, ίσως μέρος της Αχαΐας να ήταν υπό τη σφαίρα επιρροής της Ιθάκης που, εκτός από τα Επτάνησα, φαίνεται από την Οδύσσεια, αλλά και τη μεθομήρειο ποίηση, ότι είχε σχέσεις, άρα και βλέψεις πάνω στη σημερινή Αιτωλοακαρνανία. Από εκείνα τα μέρη εξάλλου καταγόταν ο Αυτόλυκος, ο από μητέρα παππούς τού Οδυσσέα. Τέλος, η Βοιωτία φαίνεται ότι κυριαρχεί σε όλη τη νότια Στερεά Ελλάδα, της Αττικής συμπεριλαμβανομένης. Επίσης η Κρήτη, σίγουρα είχε από την εποχή των μεσοελλαδικών Μινώων εκτεταμένη σφαίρα επιρροής στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά.

Όλες αυτές οι δυνάμεις δεν υπάγονταν στο σκήπτρο του Αγαμέμνονα, κατά τρόπο τον οποίο μερικοί δυτικοί αρχαιολόγοι και ιστορικοί θέλησαν να παραλληλίσουν με το φεουδαρχισμό και τη δομή του κατά τον ευρω­παϊκό μεσαίωνα. Ο Αγαμέμνονας δεν είχε "βασάλους" ούτε ιεραρχία αρχό­ντων υπ' αυτόν. Ήταν ίσος μεταξύ ίσων μεν, αλλά ότι η μυκηναϊκή κυριαρ­χία κυριαρχία εκτεινόταν σε όλη τη νότια Ελλάδα — πλην Φθιώτιδας και Θεσσαλίας — είναι γεγονός. Απόδειξη πως, όταν ο Νέστορας επισκέφτηκε τον Πηλέα για να του ζητήσει τη συμμετοχή του Αχιλλέα στην τρωική εκ­στρατεία, ο Πηλέας δεν είχε ιδέα για τους βασιλικούς οίκους της Πελοποννήσου και ρωτάει το Νέστορα για να πληροφορηθεί σχετικά.

Όμως, όλες αυτές οι δυνάμεις που είχαν συνασπισθεί υπό τον Αγαμέμνονα, μη έχοντας φεουδαρχικές σχέσεις υποτέλειας, έπρεπε να έχουν ενός άλλου είδους πολιτικό δεσμό. Και αυτός δεν πρέπει να είναι άλλος από τη συνομοσπονδία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο μυθικός Έλληνας ίσχυσε κάποτε στη Φθιώτιδα και όλοι οι κάτοικοι της έκτοτε ήθελαν να ονομάζονται έτσι. Η μελέτη που κάναμε δείχνει ότι το όνομα που σχηματίστηκε πρώτο ήταν το Έλληνες στον πληθυντικό αριθμό (βλ. κεφ. Προτάσεις στο πρόβλημα της ομηρικής Φθίας). Στην περιοχή αυτή, λοιπόν, πρωτοσχηματίσθηκε — από ανάγκη, λόγω της πληθώρας λαών — μία σχέση ομοσπονδιακή, που εκφρά­στηκε με τους τρεις γιους του Έλληνα, επώνυμους κατοπινών φύλων. Έτσι το Wέλληνες, μέσα από τη γλωσσολογική του ερμηνεία, βγαίνει να σημαίνει "οι θυσιάζοντες στο Φως, με σκοπό να συμπτήξουν συμμαχία".

Αυτό αποδεικνύεται από το ότι, τόσο η τρωική εκστρατεία, αλλά και πριν απ' αυτή η του Χρυσόμαλλου Δέρατος, αλλά και η αναχώρηση του Φρίξου, έχουν μία κοινή θυσία. Είτε στην Άρτεμη, είτε στον Απόλλωνα. Δεδομένου ότι η Άρτεμη και ο Απόλλωνας κατά τα προϊστορικά χρόνια ταυτίζονταν σε μία θεότητα, η θεότητα αυτή είναι η θεότητα του Φωτός. Από εκεί η ρίζα sελλ— (Σέλλας, Σελήνη κλπ.). Αυτό σημαίνει ότι οι ομο­σπονδιακές και, συνακόλουθα, οι_ ομοσπονδιακές αρχές;, άρχισαν από το έδαφος της σημερινής Φθιώτιδας, για να αναβιώσουν μετά από αιώνες κάτω από μια διαστρεβλωμένη δομή, ως Αμφικτυονίες.

Ένα άλλο πρόβλημα παρουσιάζεται από τη διπλή ονομασία Φθία, ήδ' Ελλάδα, που συνεχώς αναφέρει ο Όμηρος για να αναφέρει επακριβώς το κράτος των Αιακιδών. Στο βιβλίο μας αποδείξαμε ότι πρόκειται για μία. και μόνο πόλη, η οποία, όταν πρωτοϊδρύθηκε από τους Πελασγούς, πήρε το όνομα Ελλάς (Εποχή του Έλληνα) — άρα σημασιολογικά η Εδρα των ομό- σπονδων συνασπισμένων που έχουν αποδεχτεί το καθεστώς αυτό ύστερα από θυσία στο θεό του Φωτός. Όταν, μετά παρέλευση χρόνου, τα πρώτα φύλα των Αχαιών ήρθαν από την Αίγυπτο με την επωνυμία Μινύες και κα­τέκτησαν την περιοχή, εξορίζοντας την παλιά πελασγική δυναστεία των Αιακιδών στην Αίγινα, τότε η πόλη πήρε την ονομασία Φθία.

Η λέξη, αιγυπτιακή, δεν ετυμολογείται. Σε αντιπαραβολή με το θεό Φθα, που θεωρείται από τους οπαδούς του ο πρώτος και μέγιστος, ύπατος θεός, η λέξη Φθία πρέπει να σημαίνει την πρωτεύουσα πόλη. Τη μεγάλη. Οι Αινιάνες, φύλο που ζούσε στη Φθιώτιδα και μετά την αποχώρηση η εθνολογική εξαφάνιση των Μυρμιδόνων, Ελλήνων, Αχαιών, πήραν στα χέρια τους τα ηνία της διακυβέρνησης της περιοχής, έχτισαν την πρωτεύουσα τους ψηλά (σύμφωνα με τα πολεοδομικά δεδομένα της αρχαϊκής περιόδου) και την ονόμασαν Υπάτη. Η λέξη Υπάτη (σημ. "πρώτη, ανώτατη"), δεν είναι τίποτα άλλο από μια μετάφραση στα ελληνικά της λέξης Φθία, που ήταν η αντίστοιχη με την Υπάτη αιγυπτιακή λέξη.

Όταν κατά την εποχή του Αιακού οι Πελασγοί Μυρμιδόνες βρήκαν ευκαιρία από την κατάρρευση του μυκηναϊκού κατεστημένου της Θεσσαλίας (Μινύες) εξαιτίας της Μινωικής παρέμβασης στα πράγματα της Μυκηναϊκής Ελλάδας, να καταφέρουν να επιστρέψουν στα εδάφη τους, εξαπέλυσαν διωγμό στους πρώην κατακτητές Μινύες. Έτσι ο Πηλέας καταφέρνει να καταστρέψει την Ιωλκό, βόρεια πρωτεύουσα των Μινυών, πρά­γμα που προκάλεσε αίσθηση στην τότε κοινωνία, αν πιστέψουμε τις Ηοίες, από την άλλη δε, να έχουμε το φαινόμενο τεράστιας μετακίνησης πληθυ­σμών μινυακών προς τα όμορα κράτη. Αυτή είναι η εξήγηση του ότι ως Φθίοι δεν αναφέρονται οι Μυρμιδόνες, που ήσαν Πελασγοί, αλλά οι κάτοι­κοι του πέριξ της Ιωλκού χώρου. Από την άλλη, στη νότια πρωτεύουσα των Μινυών, Ορχομενό, φαίνεται ότι τοποθετήθηκε σα βασιλιάς υποτελής στον Πηλέα ο Μενοίτιος, πατέρας του γνωστού μας Πατρόκλου. Αν τώρα σ’ όλα αυτά προσθέσουμε ότι ο παιδαγωγός του Αχιλλέα Φοίνικας έχει τοποθετη­θεί βασιλιάς επί των Δολόπων, λαού επί της Πίνδου, καταλαβαίνουμε χον­δρικά την έκταση του φθιωτικού κράτους.

Φαίνεται, λοιπόν, ότι με την έννοια Φθία αποκαλείτο η πρωτεύουσα,. Ελλάδα δε όλη η μείζων περιοχή γύρω απ' αυτήν, όπως αφήνει να φανεί το οδοιπορικό του Φοίνικα, όταν δραπέτευσε από τα ανάκτορα του πατέρα του για να προσπέσει ικέτης στον Πηλέα. Η τοπογραφική έρευνα και ο επακριβής προσδιορισμός της πρωτεύου­σας πόλης των Αιακιδών δεν ήταν εύκολος. Κατ' αρχή ερευνήθηκε η πε­ριοχή των Φαρσάλων. Όμως η περιοχή αυτή παραδίδεται σαν Φθία από Ρωμαίους συγγραφείς και η μαρτυρία τους δε μπορεί να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Είναι σίγουρο ότι άντλησαν από κείμενα Ελλήνων συγγραφέων. Στα Φάρσαλα, υπάρχει μεν μυκηναϊκή κατοίκηση, αλλά η έρευνα απέδειξε ότι εκεί θα πρέπει να αναζητήσουμε τη μεθομήρειο Φθία, όταν δηλαδή οι Μυρμιδόνες με το Νεοπτόλεμο και το Μολοσσό μετακινούντο κάτω από την πίεση άλλων λαών, κυριότερος των οποίων ίσως ήταν το μινυακό φύλο των Αινιάνων. Έπειτα, είναι λογικό, αν η Φθία βρισκόταν στα Φάρσαλα, ο Όμηρος, που όπως είπαμε πριν διακρίνεται για τη σχολαστική περιγραφή τόπων και πόλεων, να μην ανέφερε ποταμό Σπερχειό, αλλά Ενιπέα. Άρα, εκ των συνθηκών, τα Φάρσαλα εγκατελείφθησαν ως ομηρική Φθία.

Η έρευνα συνακόλουθα μας οδήγησε μέσα στην κοιλάδα του Σπερχειού, ο οποίος — ας σημειωθεί — κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους είχε διατηρήσει το όνομα Ελλάδα, Γνωρίζουμε ότι τα ποτάμια δεν είχαν κατά την αυγή της ιστορίας ιδιαίτερα ονόματα, αλλά το όνομα της πόλης πλησίον της οποίας έρρεαν, συν το όνομα ροή. Άρα, το πρώτιστο όνομα του Σπερχειού κατά τους πελασγικούς χρόνους ήταν Ελλάς ροή. Η ονομασία  Σπερχειός δεν είναι τίποτα άλλο από το ιδιαίτερο όνομα που του έδωσαν οι επελθόντες Μινύες, αυτοί που άλλαξαν και το όνομα της πόλης Έλλα (η) σε Φθία, και που δεν ακολουθούσαν τον προαναφερθέντα συλλογισμό για την ονομασία ενός ποταμού.

Έτσι, μέσα στην κοιλάδα του Σπερχειού, το μόνο σημείο που συγκε­ντρώνει όλα εκείνα τα απαραίτητα στοιχεία, ακόμα και σε τοπογραφική σύγκριση με άλλα μυκηναϊκά κέντρα, είναι ο λόφος Αστέρια, παρά το σημερινό χωριό Πλατύστομο. Όλες οι αποδείξεις, που ταυτίζουν την περιοχή Αστέρια του Πλατυστόμου σαν έδρα της ομηρικής Φθίας, είναι συγκεντρω­μένες στο κεφάλαιο Εντοπισμός της Φθίας, στη μονογραφία που αναφέ­ραμε. Εδώ αναφέρεται επιλεκτικά μία απόδειξη που έχει σχέση με την προσωπικότητα του Αχιλλέα.                                                                            

         Αλλά τί σημαίνει Πλατύστομο; Πλατύ στόμιο δεν υπάρχει πουθενά, αφ’ ενός, αφ' ετέρου πλατειά στόμια υπάρχουν αλλού στην Ελλάδα, αλλά πουθενά η ονομασία Πλατύστομο. Έτσι, αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για κλασική περίπτωση παρετυμολόγησης. Το ίδιο παρατηρούμε στην ονο­μασία Λαμία. Ενώ ο κόλπος λέγεται Μαλιακός, ενώ εκεί ζούσαν οι Μαλιείς, ωστόσο η πόλη λέγεται Λαμία, ενώ το σωστό είναι Μαλία. Πρέπει να σημειωθεί ότι, εκτός των μυκηναϊκών στοιχείων, που αφθονούν στην περιοχή του Πλατυστόμου, ο υπερκείμενος λόφος, σωστά αξιολογημέ­νος για τη στρατηγική του αξία από τους Αινιάνες, τους έκανε να χτίσουν εκεί τη δεύτερη σε σπουδαιότητα πόλη τους, τη Μακρά Κώμη. Το Πλατύστοιιο είναι γνωστό για τις θερμοπηγές του. Οι πηγές αυτές, όπως θα δούμε, παίζουν σημαντικό ρόλο και η παρουσία τους αποδεικνύεται γνωστή από τους προϊστορικούς χρόνους. Συγκεκριμένα αναφερόμαστε στη βιογρα­φία του Αχιλλέα, έτσι όπως μας παραδίδεται μέσα από την παράδοση.

Λέγεται, λοιπόν, ότι η Θέτις είχε γεννήσει πριν απ' αυτόν άλλα εννέα ή εφτά παιδιά, τα οποία ήταν όλα ανάπηρα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να μην έχει η δυναστεία άξιο διάδοχο. Όταν γεννήθηκε ο Αχιλλέας, η Θέτις τον βούτηξε — κατά τα γνωστά — μέσα στη φωτιά, κρατώντας τον από τον αστράγαλο, για να τον κάνει — δήθεν — άτρωτο. Λέμε "δήθεν", γιατί μέσα από την Ιλιάδα, συνάγεται ότι κανείς από τους συγχρόνους του ήρωα δεν πίστευε ότι ο ήρωας ήταν αθάνατος. Ίσα ίσα, όλοι ήξεραν ότι πρόκειται εν­τός ολίγου να πεθάνει, και θα το εξηγήσουμε παρακάτω αυτό.

Επανερχόμαστε στην ιστορία του Αχιλλέα. Από ρωμαϊκή πηγή πληρο­φορούμαστε ότι η Θέτιδα δε βύθισε το παιδί στις φλόγες μιας φωτιάς αλλά μέσα σε θερμό νερά Η ταύτιση με τις θερμοπηγές είναι καταφανής, όμως, γιατί η ενέργεια αυτή της Θέτιδας; Σίγουρα ο σκοπός της δεν ήταν η αθα­νασία, γιατί είδαμε ότι κανείς δεν πίστευε κάτι τέτοιο. Δε μένει παρά μόνο η περίπτωση της ίασης. Οι θερμοπηγές είχαν από παλιά τη φήμη για τις ια­ματικές ιδιότητες τους. Άρα η Θέτιδα προσπάθησε με τον τρόπο αυτό να επιφέρει κάποια ίαση στον Αχιλλέα.

Τι είδους ίαση; Από τι έπασχε το νεογέννητο; Το σημείο ευαισθησίας του Αχιλλέα, φαίνεται ότι ήταν τα πόδια. Υπάρχει μια πάθηση που οφείλε­ται σε σκληρές οδυνηρές πορείες που έκαναν τότε τα παιδιά και που προκα­λούσε μια σύσπαση των μυώνων του κατωτέρου τμήματος του ποδιού, η οποία περιγράφεται σαν αχιλλειοδυνία ή σαν ίππειος πους, μια που το πόδι συσπάται έτσι ώστε να πατά στο έδαφος μόνο με τα δάχτυλα και όχι με όλο το πέλμα.

Ενδεχομένως το παιδί να μην είχε την πάθηση αυτή εκ γενετής, αλλά να την απέκτησε συν τω χρόνω, από τις πορείες που του επέβαλλαν, ώστε να γίνει καλός στρατιώτης. Γεγονός παραμένει ότι η πάθηση αυτή δε θερα­πεύτηκε. Έτσι, το Ανάκτορο αποφάσισε αφ’ ενός μεν την απομάκρυνση της Θέτιδας και το δεύτερο γάμο του Πηλέα, αφ’ ετέρου την απομάκρυνση του ίδιου του ανάπηρου Αχιλλέα ώστε να μην είναι σε κοινή θέα η αναπηρία ενός γόνου του Αιακού. Οι παραδόσεις που θέλουν τον Αχιλλέα να παραμέ­νει δίπλα στον Κένταυρο Χείρωνα στο Πήλιο ή στην Αυλή του βασιλέα Λυκομήδη της Σκύρου, επιρρώνουν τη θεωρία αυτή.

Κατά τον πόλεμο της Τροίας, όμως, ο Αχιλλέας φαίνεται ότι προσε­βλήθη από το λιμό που χτύπησε γενικά όλο το αχαϊκό στρατόπεδο, εξαιτίας της κατάρας του Χρύση. Ένας απ' αυτούς που μολύνθηκαν και ήσαν κατα­δικασμένοι φαίνεται ότι ήταν και ο ίδιος ο Αχιλλέας. Παρόλ’ αυτά, ο ανά­πηρος και άρρωστος βασιλιάς φαίνεται ότι ήταν μαχητής. Η μάχη του με τον Έκτορα δεν έχει την αίγλη που θέλησαν οι κατοπινότεροι να δώσουν.

Αφ’ ενός ο Έκτωρ παγιδεύεται μόνος του έξω από το τείχος. Κατόπιν, οι Αχαιοί τον μπλοκάρουν, ώστε να μην έχει διέξοδο και τρόπο διάσωσης. Τρίτον, το περίφημο κυνηγητό των ηρώων Έκτορα και Αχιλλέα έγινε μεν, αλλά ο Έκτωρ έτρεχε με τα πόδια, ενώ ο Αχιλλέας επάνω σε άρμα. Έτσι εξηγείται πως βρέθηκε αμέσως το άρμα δίπλα του, για να δέσει το νεκρό Έκτορα, ενώ φώναζε στους άλλους Αχαιούς να μη ρίξει κανείς στον Έκτορα, πριν τον σκοτώσει αυτός ο ίδιος.

Η τελική ωστόσο επίρρωση προέρχεται από μια πηγή που λέει πως ο Πηλέας, για να διορθώσει τη βλάβη του ποδιού του Αχιλλέα, έβαλε να του κάνουν ολόκληρη μεταμόσχευση. Και, φυσικά, ο δότης που θα ‘δινε το κόκκαλο για να θεραπευτεί ένας Αχιλλέας δε μπορούσε να ‘ταν ο πρώτος τυ­χών. Έτσι επιλέχτηκε ένας γίγαντας ονόματι Δάμυσος.

Φυσικά, αυτή η πηγή είναι πολύ καθοριστική για να αντιληφθούμε την προπαγάνδα που γινότανε μέσα στο φθιωτικό κράτος, πάνω στην αρτιμέλεια των διαδόχων του θρόνου, ώστε να μην κλονιστεί η υπακοή στη δυναστεία. Από την άλλη, ωστόσο, καταδείχνει σαφέστατα πως μίας βαθειά ανθρώπινη δυστυχία γινόταν αντικείμενο εκμετάλλευσης και διαστρέβλωσης από τα κέντρα εξουσίας της εποχής.

Έτσι, ο Αχιλλέας βάδιζε με το πόδι ενός γίγαντα, πράγμα που τον "ανέβαζε" στη συνείδηση του κόσμου που άκουγε τα περί αναπηρίας του. Από την άλλη, η πάθηση του αυτή πολεμήθηκε από τους διάφορους με την τελείως αντίθετη παρουσίαση. Εμφάνισαν δηλαδή τον ανάπηρο Αχιλλέα σαν ανίκητο δρομέα, σαν τον ταχύτερο όλων. Πιο πολύ κι από την ικανό­τητα του στον πόλεμο τόνισαν ακριβώς την ιδιότητα του σαν δρομέα, για να φιμώσουν έτσι κάθε φήμη για την αναπηρία των κάτω άκρων του. Έτσι,  μέσα στο έπος παρουσιάζεται σαν ποδάρκης, ταχύς, πόδας ωκύς, ποδώκης κλπ. Μην ξεχνάμε, όμως, ότι το ποδάρκης εύκολα μετατρέπεται σε ποδάλγης. Το άλγος των ποδών, με το συνεχές "βαρύ στενάχων" που τον διακρί­νει καθ' όλη την παραμονή του στο στρατόπεδο του, έχοντας αφήσει τον πό­λεμο, έχουν μια αξιοπρόσεχτη σύγκριση.

Και, φυσικά, ύστερα από το θάνατο του Πατρόκλου, που όπως φαίνε­ται διοικούσε στη θέση του αρχηγού τους Μυρμιδόνες, μετά από την προσβολή του Αχιλλέα από το λιμό, την αρχηγία τώρα μοιράστηκαν κάποιοι άλλοι επίλεκτοι στρατηγοί. Έτσι, δε μένει παρά να πούμε ότι πολλά από τα ηρωικά που αναφέρονται στον ίδιο τον Αχιλλέα δεν είναι κατορθώματα δικά του. Ο ποιητής αναφέρει σίγουρα περιπέτειες και ανδραγαθίες που θα ‘πρεπε να αποδοθούν στο γιο του Νεοπτόλεμο, κάποια χρόνια αργότερα, σε μία άλλη τρωική εκστρατεία.

Οι τρεις βασιλιάδες, Πηλέας, Αχιλλέας, Νεοπτόλεμος, αντιπροσωπεύ- ουν ταυτόχρονα τις τρεις φάσεις της ομηρικής Φθίας. Δηλαδή τη δημιουργία, την ακμή και την πτώση. Ο Νεοπτόλεμος είναι ο βασιλιάς της τρίτης , αυτής φάσης που ακολουθεί μετά τα τρωικά. Η επιστροφή του Νεοπτόλεμου από την Τροία έγινε βεβιασμένα, κατόπιν επείγουσας πρόσκλησης του Πηλέα. Η αιτία ήταν ότι ο Άκαστος βασιλιάς της περιοχής του Πηλίου - άρα βασιλιάς των Μινυών Φθιωτών σύμφωνα με τα όσα είπαμε πριν - επαναστάτησε   εναντίον   του   φθιωτικού - ελλαδικού   κράτους  των Μυρμιδόνων.

Ο Νεοπτόλεμος γύρισε και άρχισε έναν επίπονο πόλεμο εναντίον των Μινύων Φθιωτών. Όμως η Φθία τότε, όπως και όλα τα μυκηναϊκά κράτη, δεν είχε πλέον δυνάμεις για να αντιμετωπίσει ούτε εξωτερικούς εισβολείς, ούτε εσωτερικούς επαναστάτες. Η οικονομική κρίση που επήλθε, αφ’ ενός με το κλείσιμο εκ μέρους της τρωικής ομοσπονδίας των εμπορικών δρόμων της Ανατολής, η επί δεκαετία δε εκστρατεία που είχε απομακρύνει από τη χώρα τόσο πολύ εργατικό παραγωγικό δυναμικό, έφεραν επαναστάσεις, ανατροπές δυναστειών και συνακόλουθη κατάρρευση της ομοσπονδίας. Έτσι, πρώην ομόσπονδοι ημιάγριοι λαοί, όπως οι Δόλοπες, μην έχοντας κανενός είδους βοήθεια από το κέντρο και μη έχοντας και ιδίους πόρους βιοπορισμού, οργανώθηκαν σε ομάδες που κατέβαιναν και έκαναν συστηματικό κλεφτοπόλεμο.

Μέσα στην τέτοια κατάσταση που επικρατούσε τα μυκηναϊκά κράτη δε μπορούσαν πλέον ν’ αντέξουν επί πολύ. Έπειτα, μπορεί μεν οι παλιές αχαϊκές δυναστείες να επικράτησαν και πάλι για λίγο (π. χ. οι Ατρείδες αντί του Αίγιστου, ο Οδυσσέας αντί των μνηστήρων κλπ.), αλλά άλλες δυ­ναστείες διώχτηκαν τελείως, όπως ο Διομήδης και ο Σθένελος από το Άργος ή ο Ιδομενέας από την Κρήτη. Την πολιτική αυτή της διάσπασης των ομοσπονδιών φαίνεται ότι βοηθούσε με ιδιαίτερο ζήλο το μαντείο των Δελφών. Γι' αυτό και ο Νεοπτόλεμος επισκέφτηκε το μαντείο με άγριες διαθέσεις, για να ζητήσει — λένε οι πηγές — εξηγήσεις για το φόνο του πατέρα του. Φυσικά, το ζήτημα δεν ήταν μόνο αυτό, αλλά το μαντείο θα είχε παίξει σίγουρα βασικό ρόλο στην εξέγερση του Ακάστου. Ο Νεοπτόλεμος δολοφονήθηκε εκεί από κάποιον ιερέα ονόματι Μαχαιρέα. Το όνομα φυσικά υποδηλώνει το όργανο και τον κρυφό τρόπο που έγινε η δολοφονία.

Στο εφεξής, η Φθία οδηγείται από το γέρο Πηλέα και η Σπάρτη με το Μενέλαο προσπαθεί — λόγω του γάμου του Νεοπτόλεμου με την Ερμιόνη, την κόρη του Μενέλαου — να επέμβει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στα φθιωτικά πράγματα. Λόγω των συνθηκών της εποχής, η τέτοια παρέμβαση αποτυγχάνει. Η Φθία σπαράσσεται πλέον από εμφύλιους πολέμους. Το κάθε φύλο κοιτάει να υποτάξει τα υπόλοιπα. Οι Μυρμιδόνες παίρνουν το δρόμο της εξορίας.

Κατ’ αρχάς κινούνται προς βορρά και σταματούν στα Φάρσαλα, ελπί­ζοντας σε μια κοντινή, σχετικά, μετακίνηση που θα τους επιτρέψει και πάλι — αργότερα, όταν ωριμάσουν οι προϋποθέσεις — την ανακατάληψη της πεδιάδας του Σπερχειού. Όμως δεν καταφέρνουν να εδραιωθούν εκεί για πά­ντα. Το λίγο πάντως διάστημα, που παραμένουν εκεί δημιουργώντας την υπομυκηναϊκή Φθία των μετατρωϊκών χρόνων, έγινε αφορμή να πιστεύο­νται τα Φάρσαλα σαν ομηρική Φθία.

Συνακόλουθα, οι Μυρμιδόνες κινούνται προς την Πίνδο, την περνούν και εγκαθίστανται στα μέρη της Ηπείρου και νοτιότερα, στην Ακαρνανία. Ο ποταμός Αχέρων, για παράδειγμα, που έχει συνάφεια γλωσσολογική με το όνομα Αχιλλέας, είναι ένα ενδεικτικό ορόσημο της εγκατάστασης των Μυρμιδόνων Ελλήνων στην περιοχή της δυτικής Ελλάδας. Αυτή είναι συν­οπτικά η ιστορία της ομηρικής Φθίας, που ορίζεται μέσα σε ένα χρονολο­γικό τόξο από το 1300 ως το 1100 προ Χριστού, περίπου.

Η Φθιώτιδα έχει πλήθος αρχαιολογικών χώρων και πολλές φορές γί­νεται λόγος για ομηρική Φθία ή βασίλειο του Αχιλλέα από ρομαντικούς ή αδαείς αρχαιολογίζοντες. Η αλήθεια είναι ότι δεν έγινε ποτέ καμιά σοβαρή έρευνα στο χώρο της ομηρικής Φθίας, γι' αυτό και η προσπάθεια μας στην αρχική φάση — στη συλλογή πληροφοριών δηλαδή — ήταν εκ των πραγμά­των πολύ δύσκολη.

Στοιχεία μεσοελλαδικής οίκησης είχαν σημειωθεί στο Λιανοκλάδι, αλλά ήταν η μόνη επιστημονική ανασκαφή που έχει γίνει, και μάλιστα στις αρχές του 20ού αιώνα. Κατόπιν, μόνο σποραδικές έρευνες έγιναν, υπό μορφή σωστικών ανασκαφών, κλασικής κυρίως εποχής. 'Ετσι, και με την απουσία ειδικευμένων προϊστορικών αρχαιολόγων η ομηρική-μυκηναϊκή φυσιογνωμία της κοιλάδας του Σπερχειού, αλλά και η παλαιότερη νεολι­θική που υπάρχει σε αφθονία, δεν ερευνήθηκαν καθόλου.

Στην περιοχή Πλατυστόμου έχομε επιφανειακές ενδείξεις για επάλ­ληλους πολιτισμούς που αρχίζουν από τα λιθικά χρόνια και φθάνουν μέχρι το. βυζαντινά, σε μία αλληλουχία εκπληκτική. Εννοείται, ωστόσο, ότι τα βαθύτερα στρώματα, όπου και η ομηρική κατοίκηση, δεν ερευνήθηκαν συστηματικά παρά μόνο από λαθρανασκαφές ή από τη διενέργεια βαθειάς άροσης, αν και σε ορισμένα σημεία είναι απαγορευμένη.

Πάλι στο Πλατύστομο και στην περιοχή Αστέρια παρατηρήσαμε και περιγράψαμε στη μονογραφία μας Το πρόβλημα της ομηρικής Φθίας ένα οικοδόμημα τεράστιο, στην κορφή λοφίσκου, το οποίο παρακολουθήσαμε επί 227 μέτρα, είτε με επιφανειακή παρατήρηση, είτε με τη βοήθεια αεροφωτογράφησης. Οι τοίχοι δεν έχουν ανασκαφεί, όμως κάποια μυκηναϊκά όστρακα αποδεικνύουν την ομηρική φυσιογνωμία του χώρου. Το σχεδιά­γραμμα που κάναμε δείχνει πολλές ομοιότητες με μυκηναϊκά ανάκτορα της υστεροελλαδικής ΠΙΓ περιόδου, αλλά και παλαιότερης, όπως το ανάκτορο της Τίρυνθας. Μόνον η ανασκαφή θα πει αν πρόκειται περί του μυκηναϊκού ανακτόρου και μάλιστα του ανακτόρου των Αιακιδών. Η αλήθεια είναι ότι 227 μέτρα μήκος δε μπορούν να ανήκουν, παρά σε κάποιο σπουδαίο οικοδό­μημα, και αθέλητα έρχεται στο μυαλό η έκφραση του Ομήρου για το ανά­κτορο του Πηλέα, «υψηρεφές μέγα δώμα».

Μυκηναϊκά νεκροταφεία είναι άγνωστα επί του παρόντος στην πε­ριοχή, με εξαίρεση δύο κιβωτιόσχημους τάφους που βρήκαμε ανασκαμμέ-νους λαθραία, και όπου ορισμένα όστρακα τα οποία έμειναν από σπασμένο αγγείο ήταν αναντίρρητα μυκηναϊκά. Όπως είναι φυσικό, η θέση του νε­κροταφείου δε σημειώνεται στο βιβλίο μου, γιατί η περιοχή αυτή, όπου η νεκρόπολη, ούτε φυλάσσεται, αλλά ούτε και έχει κηρυχθεί αρχαιολογικός χώρος ακόμη. Το ίδιο θα πούμε και για την ύπαρξη θολωτών τάφων. Υπάρχουν ενδείξεις για τρεις τάφους συγκεντρωμένους, αλλά φυσικά από τις ενδείξεις αυτές δε μπορούσαμε να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπερά­σματα. Τελειώνω, λέγοντας και πάλι ότι το ζήτημα της ομηρικής Φθίας μπήκε σε ένα δρόμο και μπορεί πλέον να μελετηθεί. Συγκεντρώσαμε κάθε πηγή σχετική μ' αυτήν, αναλύσαμε κάθε πληροφορία και διασταυρώσαμε κάθε είδηση που είχε να κάνει με τη Φθία. Η έκταση της ανακοίνωσης αυτής δεν επιτρέπει παραπέρα ανάπτυξη του θέματος, αλλά ούτε και τη διαδικασία απόδειξης κάποιων συμπερασμάτων μας, που εδώ τα αναφέραμε σα δεδομένα. Μόνο η απόδειξη ότι η λέξη Πλατύστομο σημαίνει Πηλείδους δόμος θα απαιτούσε χώρο και ανάπτυξη που δε μπορεί να διατεθεί εδώ.

Γι' αυτό, αφού ευχαριστήσω δημόσια όλους αυτούς που οργάνωσαν το Α' Συνέδριο Φθιωτικών Ερευνών στα Λουτρά Υπάτης, θα παραπέμψω και πάλι όλους όσοι θα ήθελαν να ασχοληθούν με το ζήτημα της ομηρικής Φθίας, αλλά και της Φθιώτιδας κατά την ομηρική περίοδο γενικότερα, στο σύγγραμμα μου που παραπάνω ανέφερα, όπου θα βρουν και τις αποδείξεις από τη μια, αλλά και πλήθος βιβλιογραφικών πηγών από την άλλη.

Όσο για το ζήτημα της ανασκαφής, θα ήθελα να σημειώσω πως ένα τέτοιο έργο δε μπορεί να αναληφθεί επιπόλαια και χωρίς την απαραίτητη υποδομή. Η Εφορεία Λαμίας, νέα σχετικά, δυστυχώς δεν έχει τη διάθεση να ασχοληθεί με την έρευνα του φθιωτικού χώρου που - ας σημειωθεί - εί­ναι τελείως παρθένος από άποψη μελέτης.

Όπως και να ‘χει το ζήτημα, πιστεύω, όπως είπα και πιο πριν, ότι η αδήρητη ανάγκη να έρθει στο φως ένας πολιτισμός που θα διέπεται — ανα­γκαστικά — από πολλά πολιτιστικά ρεύματα, δεδομένης της γεωγραφικής θέσης της κοιλάδας του Σπερχειού, θα οδηγήσει την αρχαιολογική σκαπάνη στο να δώσει εκείνα τα απαραίτητα στοιχεία στην επιστήμη, ώστε η ομηρική Φθία να μην αποτελεί εσαεί ένα πρόβλημα.