Άθλοι Ηρακλή & Γεωμυθολογία

 

ΟΙ ΑΘΛΟΙ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΩΜΥΘΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΓΕΩΛΟΓΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ κ. ΗΛΙΑ ΜΑΡΙΟΛΑΚΟΥ

[Του Τάκη Ευθυμίου]

Ως μαχόμενος εκπαιδευτικός είχα την ευκαιρία να γνωρίσω τον Γεωλόγο καθηγητή κ. Ηλία Μαριολάκο μέσα από τα Γεωμυθολογικά σεμινάριά του. Η Γεωμυθολογία είναι η επιστήμη που, σε συνεργασία με άλλες επιστήμες, επιχειρεί την πραγματολογική ερμηνεία των μύθων μέσα από τις γεωλογικές ανακατατάξεις και τεχνικές παρεμβάσεις του ανθρώπου στη φύση. Από εδώ ορμώμενος δημοσιεύω περιληπτικά τις ενδιαφέρουσες Γεωμυθολογικές απόψεις του κ. Μαριολάκου, σχετικές με τους άθλους του Ηρακλή στο παρόν ιστολόγιο. Ας τις παρακολουθήσουμε…

Ο καθηγητής Ηλίας Μαριολάκος  χαρακτήρισε   τον Ηρακλή «παγκόσμιο γεωλόγο και μηχανικό». Και το δικαιολόγησε ως εξής: O Ηρακλής είναι γνωστός από τους 12 άθλους του. Οι 12 άθλοι του Ηρακλή, αν τους ταξινομήσει θεματολογικά κάποιος, θα δει ότι έχουν εμφανή σχέση με το νερό, με μεταλλεύματα και κυρίως με υδραυλικά έργα. Ο καθαρισμός του  στάβλου του  Αυγεία  έγινε με την εκτροπή των υδάτων ενός ή δύο ποταμών. Πέρα από αυτά, ο Ηρακλής σχετίζεται επίσης και με τα τεχνικά έργα των Μινύων στην Κωπαΐδα.

Ο Ηρακλής εκτός από γεωλόγος και μηχανικός ήταν και δεινός ταξιδιώτης. Ο άθλος με τα βόδια του Γηρυόνη εκτυλίσσεται στην Ιβηρική Χερσόνησο. Οι λεπτομέρειες αναφέρονται από τον Διόδωρο Σικελιώτη, τον Στράβωνα και τον Πλούταρχο. Γιατί, λοιπόν, πήγε εκεί; Η απάντηση είναι: Για να εκμεταλλευτεί τον χρυσό, τον άργυρο και τα διάφορα μέταλλα. Ας μην ξεχνάμε ότι η εποχή εκείνη ήταν η εποχή των μετάλλων. Τα Πυρηναία όρη πήραν το όνομά τους από κάποια Πυρίνη, η οποία γέννησε ένα τέρας και στεναχωρημένη κατέφυγε στο βουνό, όπου και την κατασπάραξαν τα άγρια ζώα. Ο Ηρακλής βρήκε το πτώμα της, την έθαψε με τιμές πριγκίπισσας και από τότε τα βουνά λέγονται Πυρηναία.

Ακόμη εκείνη ακριβώς η περίοδος χαρακτηρίζεται από τη μετάβαση στην εποχή του κασσιτέρου (είχε προηγηθεί η εποχή του μπρούντζου). Πήγε, λοιπόν, και στις Κασσιτερίδες Νήσους.  Για την ευκολότερη μεταφορά του στρατού του ο Ηρακλής άνοιξε δρόμους μέσα από τις Άλπεις για να κατέβει στην Ιταλία και στη Γαλλία και πήρε χρυσάφι από εκεί. Παντού όπου πάει ιδρύει πόλεις, όπως το Κάντιθ, τα παλιά Γάδειρα, όπου υπάρχουν  μέχρι και σήμερα επιγραφές αφιερωμένες στον Ηρακλή.

Τέλος, σύμφωνα με την παράδοση, ο Ηρακλής πήγε να πάρει τα μήλα των Εσπερίδων περνώντας από την Αραβία. Από εκεί λένε ότι έφτασε μέχρι την Αόρνο Πέτρα που βρίσκεται στις Ινδίες και στον Ινδό ποταμό. Ουσιαστικά πρόκειται για το σημείο όπου έφτασε και ο Μέγας Αλέξανδρος.

Ο Πλούταρχος αναφέρει πως οι άνθρωποι του Ηρακλή έφτασαν  στο νησί   του    Ατλαντικού     για  να    περάσουν   στη μεγάλη ήπειρο απέναντι, για να αντι-καταστήσουν τους προηγούμενους Έλληνες, που είχαν μείνει εκεί αρκετά χρόνια και είχαν εκβαρβαριστεί. Είχαν αρχίσει να ξεχνάνε τη γλώσσα τους, τα ήθη και τα έθιμά τους. Ποια είναι αυτή η ήπειρος δυτικά από την Ισλανδία και δυτικά από τα τρία μεγάλα νησιά; Μία είναι, δεν υπάρχει κάποια άλλη: η Αμερική. Ο Πλούταρχος αναφέρει πως το γεωγραφικό πλάτος της περιοχής όπου έφτασε ο Ηρακλής ήταν σε ευθεία με αυτό της Κασπίας. Μας λέει ότι στην περιοχή που έφτασαν έβλεπαν τον ήλιο να χάνεται μόνο μία ώρα το 24ωρο για ένα μήνα, πράγμα που συμβαίνει και σήμερα στις βόρειες περιοχές της γης.

Για όλα αυτά δεν υπάρχουν ιστορικά ντοκουμέντα, ιστορικές αποδείξεις αλλά διαφωτιστικές ενδείξεις.  Έχουμε διπλούς πελέκεις όπως τους μινωικούς. Έχουμε ορισμένα άλλα εργαλεία που μοιάζουν ακριβώς με αυτά, τα οποία χρησιμοποιούσαν εδώ στον ελλαδικό χώρο. Υπάρχουν, τέλος, και άλλες ενδιαφέρουσες ενδείξεις. Ο Παυσανίας υποστηρίζει ότι ο Ηρακλής έφτασε και μέχρι τη χώρα των Υπερβορείων.  Αυτοί οπωσδήποτε βρίσκονταν βόρεια της Μαύρης Θάλασσας. Άλλοι τούς τοποθετούν στις Άλπεις, άλλοι βόρεια του Αίμου, άλλοι βόρεια της Θράκης. Κατά πάσα πιθανότητα, όμως, πρέπει να κατοικούσαν εκεί που έφτασαν οι Αργοναύτες. Εκεί, λοιπόν, πρέπει να  πήγε  ο  Ηρακλής,  ο  οποίος  μάλιστα  σύμφωνα  με   τον Παυσανία πήρε από τους Υπερβόρειους μια αγριελιά, για να τη φυτέψει στην Ολυμπία.

Οι Υπερβόρειοι με τη σειρά τους  επισκέπτονταν τη Δήλο. Οι ανασκαφές δύο Γάλλων αρχαιολόγων στο νησί έφεραν στο φως τους τάφους των Υπερβορείων παρθένων, που χρονολογούνται από τον 15ο αιώνα π.Χ. Μιλάμε δηλαδή για την περίοδο ανάπτυξης της μυκηναϊκής εποχής. Υπάρχει, λοιπόν, η εκδοχή ότι οι Υπερβόρειες παρθένες κατέρχονταν από το Μαντείο της Δωδώνης, περνούσαν από τους Δελφούς, από εκεί στην Εύβοια για να καταλήξουν στη Δήλο με σκοπό να αφήσουν τα ετήσια δώρα τους.

Και το ερώτημα είναι: γιατί αυτά τα σημαντικά γεγονότα δεν προβάλλονται στην Ελλάδα; Η απάντηση είναι γνωστή: Δυστυχώς ακόμα είμαστε υποχείριοι του «πνεύματος της Εσπερίας». Δηλαδή, αν δεν έχουν πει κάτι οι Αμερικάνοι, οι Άγγλοι, οι Γερμανοί και οι Γάλλοι, δεν το δεχόμαστε, πρέπει να μας το πουν αυτοί πρώτα, για να το δεχτούμε.

Η διαμάχη Ηρακλή και Αχελώου

Η πάλη του Ηρακλή με τον Αχελώο είναι η εκτροπή και διευθέτηση του ορμητικού σαν ταύρου ποταμού. Το φιδίσιο κορμί του είναι οι μαίανδροι που σχηματίζει, το δε κέρας που αποκόπτει ο Ηρακλής είναι η «ευθυγράμμιση» και παράκαμψη ενός μαιάνδρου, ο οποίος όταν αποκόπτεται από τη ροή του ποταμού, προσφέρεται ως εύφορη γη για καλλιέργειες. Η νέα γη αποστραγγισμένη από τα νερά του ποταμού ονομάστηκε το κέρας της Αμάλθειας, δηλαδή η χώρα της Αφθονίας.

Με τον θεό-ποταμό Αχελώο συνάπτεται και ο μύθος των Εχινάδων, που έχει γεωμυθολογική σημασία. Σύμφωνα με τον Λατίνο ποιητή Οβίδιο (Μεταμορφώσεις, VIII, στ. 573 – 591), οι Εχινάδες ήταν πέντε ναϊάδες νύμφες, που κατοικούσαν δεξιά και αριστερά του Αχελώου. Πρόσφεραν θυσίες σε όλους τους θεούς, εκτός από τον Αχελώο. Εξ αιτίας αυτού του γεγονότος, αυτός οργίσθηκε και πέταξε τις Εχινάδες στη θάλασσα, μετατρέποντάς τις σε νησιά. Το μυθικό αυτό γεγονός υποκρύπτει ένα γεωλογικό συμβάν. Είναι διαπιστωμένο ότι πριν από 18000 χρόνια οι Εχινάδες νήσοι ήταν προέκταση της ξηράς της Αιτωλοακαρνανίας. Ανέβηκε, λοιπόν, η στάθμη της θάλασσας σιγά σιγά και κατέκτησε την ξηρά, αφήνοντας να προεξέχουν μόνον οι λόφοι. Αυτή η διεργασία ξεκίνησε 16.000-18.000 χρόνια πριν. Και στην περίπτωση αυτή ο μύθος αποδεικνύεται αληθινός.

Ο μύθος του Ηρακλή και του Λίχα

Ο Ηρακλής λόγω των αφόρητων πόνων, που του προκάλεσε ο χιτώνας, τον οποίο του προσκόμισε κατ’ εντολή της Δηιάνειρας ο Λίχας, άρπαξε τον Λίχα και τον εκσφενδόνισε προς τη θάλασσα και κατά πάσα πιθανότητα προς τον βόρειο Ευβοϊκό Κόλπο. Τα κομμάτια του Λίχα σχημάτισαν τα νησάκια Λιχάδες και το όρος επάνω από το ακρωτήριο ονομάστηκε Λιχάς. Και σε αυτή την περίπτωση, ένα γεωλογικό γεγονός που είχε συμβεί στην περιοχή του Βόρειου Ευβοϊκού προ χιλιάδων ετών και σε κάθε περίπτωση μεταξύ των ετών 18000 και 6000 Π.Α.Σ., πιστώθηκε στον ήρωα Ηρακλή. Τα Λιχαδονήσια είναι ηφαιστειακά νησιά. Η εμφάνιση των νησιών ίσως βέβαια να είχε σχέση με το ανεβοκατέβασμα του νερού, εξ αιτίας των κλιματοευστατικών κινήσεων της στάθμης της θάλασσας, αλλά και με την άνοδο και πτώση των νερών της παλαιολίμνης, που υπήρχε πριν 9.000 χρόνια στην περιοχή, εκεί όπου βρίσκεται σήμερα ο βόρειος Ευβοϊκός κόλπος. 

Ο μύθος της Λερναίας Ύδρας

Ο Ηρακλής προσπαθώντας να εξολοθρεύσει την Λερναία Ύδρα, άρχισε να κόβει ένα προς ένα τα κεφάλια του θηρίου. Η αποκοπή ενός κεφαλιού, που αντιπροσωπεύει μία εκροή νερού σε κάποιο καρστικό σημείο, πιθανόν κατέστη δυνατή με την τοποθέτηση ενός βράχου στο σημείο όπου ανέβλυζε το νερό, για να εμποδίσει την έξοδό του ή για να το αναγκάσει να ακολουθήσει άλλη διαδρομή. Εάν κάποιος τοποθετήσει ένα βράχο μπροστά στο στόμιο μιας καρστικής πηγής, το νερό θα αναβλύσει από δύο ή περισσότερα άλλα σημεία. Αυτή είναι η αιτία του γεγονότος ότι στη θέση ενός κεφαλιού που απέκοπτε ο Ηρακλής, φύτρωναν άλλα δύο.

Ο μύθος του Αυγεία

Τα τεχνικά έργα, που συσχετίζονται με τον καθαρισμό της κόπρου του Αυγεία δεν έγιναν κατά πάσα πιθανότητα στον χώρο της Ηλείας, αλλά στην περιοχή της Τίρυνθας, που κατά τον Μαριολάκο συσχετίζονται με την κατασκευή του μυκηναϊκού φράγματος της Τίρυνθας. Το φράγμα αυτό διατηρείται σε καλή κατάσταση, έχει διεύθυνση Βορρά-Νότου, μήκος 80-100 μέτρων, πλάτος βάσης 60 μέτρων και σωζόμενο ύψος 8 μέτρων. Η χρονολόγηση της κατασκευής του κατά τη διάρκεια της Υστεροελλαδικής ΙΙΙ Β περιόδου (1300-1200 π.Χ.) συμπίπτει με την περίοδο της μεγαλύτερης ακμής του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Το τεχνικό αυτό επίτευγμα των Μυκηναίων μπορεί να συγκριθεί με τα αποστραγγιστικά έργα μεγάλης τάξεως στην Κωπαΐδα. Θα αποκτήσουμε όμως την βεβαιότητα ότι ο άθλος αυτός του Ηρακλή έγινε στην περιοχή της Τίρυνθας και όχι στην περιοχή των ποταμών Αλφειού και Πηνειού, μόνο εάν γίνει γεωαρχαιολογική έρευνα στην περιοχή της Δυτικής Πελοποννήσου και αποδειχθεί ότι δεν συνέβη εκεί το γεγονός που αναφέρεται στον μύθο. 

Ο μύθος των Στυμφαλίδων ορνίθων

Υπάρχει το ενδεχόμενο ο μύθος αυτός να συσχετίζεται με έργα διαχείρισης των υδάτων της λίμνης Στυμφαλίας, που είχαν γίνει κατά στους προϊστορικούς χρόνους. Το εύρος των υδάτων της λίμνης αυτής ποικίλλει ανάλογα με τη βροχόπτωση και τον έλεγχο της απορροής τους από φυσικές ή τεχνητές καταβόθρες. Ο άθλος του Ηρακλή συσχετίζεται πιθανότατα με το έργο αυτό. Ενισχυτικό της ερμηνείας αυτής είναι και το γεγονός ότι υδραυλικά έργα αντίστοιχης αρχαιότητας και τεχνικής έχουν επισημανθεί και στη γειτονική της Στυμφάλου κλειστή κοιλάδα της Φενεού, που οι αρχαίοι τα απέδιδαν στον Ηρακλή.

Ο μύθος του Γηρυόνη

Γιατί ο Γηρυόνης έχει τρία κεφάλια και επίσης γιατί «κραυγάζει», πράγμα που ακριβώς σημαίνει το όνομά του; Ο «Γηρυόνης» είναι ένα γεωλογικό φαινόμενο, συνεπώς τα κεφάλια του μπορούν να νοηθούν το ένα μέσα στο άλλο, όπως τον περιγράφει ο Φιλόστρατος. Δηλαδή ομιλούμε για ένα συγκεντρικό διαπειρογενή πολυδακτυλιόσχημο κρατήρα τριών ομoκέντρων κύκλων. Εφόσον λοιπόν ισχύουν τα ανωτέρω, τότε η «κραυγή» του οφείλεται στο ότι στον συγκεντρικό κρατήρα του το συμπιεσμένο αέριο (μεθάνιο) που βρίσκεται μέσα στη γη, εκτονώνεται με ταχύτητα από κάτω προς τα πάνω, δημιουργώντας ήχο. 

Ο μύθος του Άτλαντα

Ο Άτλας είναι, κατά τον Ηρόδοτο, ένα πολύ υψηλό όρος στη Βόρειο Αφρική, στενό και κυκλοτερές, που οι εντόπιοι το ονομάζουν κίονα του ουρανού. Το γεγονός όμως της μεταφοράς της στήριξης του ουρανίου θόλου από τον Άτλαντα στον Ηρακλή και αντιστρόφως, πιθανόν να έχει και αστρονομική σημασία. Συγκεκριμένα, λόγω του φαινομένου της μετάπτωσης των ισημεριών, με την αλλαγή της θέσης του άξονα της γης, αλλάζουν και οι πόλοι της ουράνιας σφαίρας, διαγράφοντας κύκλους, τον βόρειο και τον νότιο, που η ολοκλήρωσή τους απαιτεί25.796 έτη. Σήμερα ο βόρειος πόλος του ουρανού βρίσκεται σε απόσταση μιας μοίρας από τον αστέρα «άλφα» της Μικρής Άρκτου. Κατά τη διάρκεια της τρίτης χιλιετίας π.Χ. πολικός αστέρας ήταν ο Thuban ή «άλφα» του αστερισμού του Δράκοντα. Στο τέλος της ενδέκατης χιλιετίας π.Χ. ο βόρειος πόλος του ουρανού βρισκόταν μεταξύ των αστέρων «Ιώτα» και «Θήτα» του αστερισμού του Ηρακλή. Η μεταβίβαση, λοιπόν, της στήριξης του ουρανού από τον Άτλαντα στον Ηρακλή σημαίνει μάλλον την αλλαγή του βορείου πόλου του ουρανού,  αλλά και ο φόνος του δράκοντα, που φύλαγε τα μήλα των Εσπερίδων, από τον Ηρακλή έχει ενδεχομένως αστρονομική σημασία. Ο βόρειος πόλος του ουρανού βρισκόταν κατά τη διάρκεια της τρίτης χιλιετίας π.Χ. στον αστέρα Thuban ή «άλφα» του αστερισμού του Δράκοντα. Αργότερα, ο βόρειος πόλος του ουρανού μετακινήθηκε.

Η μετακίνηση αυτή είχε ως συνέπεια να παραμερισθεί ως βόρειος πόλος ο αστερισμός του Δράκοντα ή με τη μυθική ορολογία να «φονευθεί» ο Δράκων. Εφόσον λοιπόν θεωρήθηκε ότι «φονεύθηκε» ο Δράκων, θα έπρεπε να τον είχε φονεύσει κάποιος μεγάλος ήρωας, όπως ο Ηρακλής. Σε άλλους μύθους δρακοντοκτόνοι είναι ο Απόλλων, που φόνευσε τον δράκοντα Πύθωνα στον Παρνασσό, ο Ιάσων που σκότωσε στην Κολχίδα τον δράκοντα με τη βοήθεια της Μήδειας, για να αρπάξει το χρυσόμαλλο δέρας και τέλος ο Κάδμος, που σκότωσε στη Θήβα τον δράκοντα και έσπειρε τα δόντια του από τα οποία φύτρωσαν οι σπαρτοί άνθρωποι.

Ένα άλλο πρόβλημα που διερευνήθηκε είναι το εάν υπήρξε αλληλοεπίδραση πολιτισμών στην ανατολική Μεσόγειο. Μερικές περιπτώσεις είναι ενδεικτικές. Αναφέρονται ενδεικτικά οι εξής:

Η μάχη του Δία με τον Τυφωέα / Τυφώνα

Αυτή η μάχη παρουσιάζει μεγάλη ομοιότητα:

Α)  με τον Χεττιτικό «Μύθο του Illuyankas», στον οποίο ο δράκοντας Illuyankas μάχεται με τον Teshub, θεό του καιρού.

Β) Οι άθλοι του Ninurta: Υπάρχουν εντυπωσιακές ομοιότητες μεταξύ των άθλων του σουμεριακού θεού Ninurta και των αντιστοίχων του Ηρακλή, που αποδεικνύουν την μυθολογική σχέση και την προσοικείωση στοιχείων του ενός πολιτισμού στον άλλο. Η φήμη του Ninurta βασίζεται σε μία σειρά δώδεκα «άθλων». Κατέβαλε δώδεκα μυθικά τέρατα, μεταξύ των οποίων έναν άγριο ταύρο, μίαν έλαφο, ένα λιοντάρι, που ήταν «ο τρόμος των θεών», και ένα επτακέφαλο ερπετό. Ο Ninurta συνήθως ταυτίζεται με τη μορφή ενός θεού με ρόπαλο, τόξο και λεοντή, που απεικονίζεται σε Μεσοποταμιακές σφραγίδες και η σύνδεσή του με τον Ηρακλή καθίσταται αναπόφευκτη.

Εκτός των άλλων, θα πρέπει να επισημανθεί, ότι η εργασία πραγματεύεται τα γεωμυθολογικά θέματα με εξαντλητική κατά το δυνατόν χρήση των αρχαίων ελληνικών και λατινικών πηγών.

Στο τελευταίο μέρος αυτού του σημειώματος διερευνήθηκε το ερώτημα κατά πόσο η ελληνική μυθολογία απηχεί γεωλογικές και κλιματολογικές μεταβολές, που συνέβησαν στον ευρύτερο χώρο του Αιγαίου ή σε άλλες περιοχές του κόσμου. Αυτό το ερώτημα απαντήθηκε με συνδυασμό των απόψεων των Σακελλαρίου (ιστορικού), Χουρμουζιάδη (αρχαιολόγου), Μαριολάκου (γεωλόγου), Renfrew (αρχαιολόγου), Σάμψων (αρχαιολόγου), Cavalli-Sforza (γενετιστή), Τριανταφυλλίδη (γενετιστή) και Skoglund (επικεφαλής ομάδας ειδικών της εξελικτικής Βιολογίας, της Γεωγενετικής, της Οστεοαρχαιολογίας και της Βιοστατιστικής), και με διερεύνηση των γλωσσικών, αρχαιολογικών, γεωλογικών, μυθολογικών και γενετικών δεδομένων. Το συμπέρασμα, που προέκυψε, είναι ότι κατά πάσα πιθανότητα οι κάτοικοι του σημερινού ελλαδικού χώρου οι οποίοι εξελίχθηκαν με αυτήν την ιδιαίτερη αναγνωρίσιμη πολιτισμική ταυτότητα από την εποχή του Homo Sapiens, 50000 Π.Α.Σ., έστω και εάν κατά τα προϊστορικά χρόνια δεν είχαν συνείδηση της κοινής τους καταγωγής, θα πρέπει να είχαν συνεχή παρουσία στον Αιγαιακό χώρο, τουλάχιστον τα τελευταία δέκα χιλιάδες χρόνια. 

Συμπέρασμα

Όλοι οι γεωμύθοι του Ηρακλή σχετίζονται με το γεωπεριβάλλον του τόπου, στον οποίο αναφέρονται. Οι ίδιοι οι άθλοι του αλλά και τα δευτερεύοντα κατορθώματά του αφορούν εγγειοβελτιωτικά και υδραυλικά έργα, που καλυτέρεψαν τη ζωή των κατοίκων των περιοχών αυτών, ή εμπλέκονται με ιδιαίτερες γεωλογικές συνθήκες και μορφώματα.

Έτσι  επιβεβαιώνεται η άποψη του Μαριολάκου (2011) ότι στην παραγματικότητα στον Ηρακλή αποδόθηκαν όλα τα ωφέλιμα αλλά υπεράνθρωπα έργα που έγιναν σε διάφορες χρονικές περιόδους. Αυτά τα «κατορθώματα» δεν μπορούσαν παρά να αποδοθούν σ’ έναν ημίθεο και να ζητήσουν να ενδυθούν το κύρος του, καθώς ήταν ο ήρωας που δεν γνώριζε τοπικούς ή χρονικούς περιορισμούς του φυσικού περιβάλλοντος που αντικατέστησε την προηγούμενη (Μαριολάκος, 2005).

Πίσω όμως από τον Ηρακλή αντιλαμβανόμαστε ότι κρύβεται η μεγάλη δραστηριότητα των Πρωτοελλήνων, οι οποίοι επιτέλεσαν θαυμαστά πράγματα τόσο με τα ταξίδια τους και τις μεταναστεύσεις τους, όσο και με τα μεγάλα τεχνολογικά τους επιτεύγματα.

Φαίνεται, λοιπόν, ότι ακόμη και η απλή εποπτεία ορισμένων  μόνο  μύθων  τους  αρχαίας  Ελλάδας  καταδεικνύει  με  ενάργεια τη σχέση του μύθου με τα γεωλογικά φαινόμενα, που έδωσαν αφορμή στην επινόησή του.

Αυτές οι διαπιστώσεις τους λειτουργούν και αντίστροφα. Αφού δηλαδή οι αρχαίοι άνθρωποι έντυναν την ακατανόητη γι’ τους, πραγματικότητα, με αιτιολογικούς ή επεξηγηματικούς μύθους, άρα αν μπορέσουμε να δούμε κάτω από τους συμβολισμούς και τα μυθολογικά στοιχεία, θα βρούμε στην καρδιά του μύθου, την αιτία που τον προκάλεσε, το πραγματικό γεγονός.

Για μια ακόμη φορά επιβεβαιώνεται η αντίληψη ότι τους μύθους πρέπει να τους παίρνουμε στα σοβαρά, όχι μόνο γιατί αυτοί καθ’ εαυτοί αξίζουν για την δημιουργική τους φαντασία αλλά και γιατί αποτελούν πρόκληση για την αρχαιολογία, τη γεωλογία και τους λοιπές επιστήμες να ψάξουν να βρουν αλήθειες που θα τους εντυπωσιάσουν.