Μελέτη Τοπωνυμίων

ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ

ΔΥΤΙΚΗΣ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ

του Τάκη Ευθυμίου

Η προσεκτική μελέτη των αντιπροσωπευτικότερων τοπωνυμίων της δυτικής Φθιώτιδας με ιστορικές ρίζες και καταβολές παράδοσης μας οδηγεί στις παρακάτω κρίσεις, σχόλια  και συμπεράσματα που θεωρούνται χρήσιμα για να σκιαγραφήσουμε τη φυσιογνωμία της περιοχής καθώς και της κοινωνίας γενικότερα:

Ø  Τα περισσότερα τοπωνύμια προφέρονται με τη ρουμελιώτικη ντοπιολαλιά, όπου  κυριαρχεί το γραμματικό φαινόμενο της «συγκοπής», «αποκοπής» και «συλλαβοφαγίας», δηλαδή χάνεται ένα φωνήεν ή μια συλλαβή και η λέξη προφέρεται συγκεκομμένα.  Π.χ. Αγιονέρ’,  Αφεντ’κά.

Ø  Ο τόπος της δυτικής Φθιώτιδας εμφανίζει έντονη ιστορική παράδοση αφού δεκάδες τοπωνύμια σχετίζονται με την ιστορία της περιοχής σε όλες τις περιόδους.

Π.χ. Καστρόρραχη, Διασέργιανη, Κοκάλια, Βουλγάρα,  Καγκέλια.

Ø  Μερικά τοπωνύμια αναφέρονται στα δημοτικά τραγούδια. Αν λάβουμε υπόψη μας ότι ο λαός μας τραγουδάει ό,τι βλέπει και αισθάνεται, τότε τα τραγούδια αυτά ενισχύουν την ιστορική παράδοση του τόπου και την καθιστούν περισσότερο αξιόπιστη. Π.χ. Σέλιανη, Οξυά, Ζαχαράκη.

Ø  Η μετακίνηση των βορείων πληθυσμών μέσα στη λεκάνη του Σπερχειού (1100 π.Χ. Κάθοδος Δωριέων-Αινιάνων κλπ.) είχε σαν συνέπεια τη μεταφορά και παγίωση διαφόρων τοπωνυμιακών λέξεων από το δικό τους λεξικό. Π.χ. Καλντερίμι, τσαΐρια.

Το ίδιο συνέβη και με τους ξένους κατακτητές, αφού αρκετές ξενόφερτες λέξεις παγιώθηκαν στα τοπωνύμια. Π.χ. Γρέκι, Γκέκας, Ζάβατο, Καζάρμα, Χαζνάς. Έτσι εξηγείται το ότι αρκετά τοπωνύμια της δυτικής Φθιώτιδας απαντώνται και σε άλλες περιοχές της πατρίδας μας.

Παρ’ όλες όμως αυτές τις μετακινήσεις ο ντόπιος πληθυσμός διατήρησε τη γλωσσολογική του φυσιογνωμία και ντοπιολαλιά, χωρίς να αλλοιωθεί ο χαρακτήρας του και η εθνική του ταυτότητα. Ισχύουν δηλαδή εδώ τα λόγια του ποιητή: «Πολλούς αφέντες άλλαξε, δεν άλλαξε ψυχή!»

Ø  Το φαινόμενο να συναντώνται μερικά τοπωνύμια και σε κάποιες νότιες περιοχές της Στερεάς Ελλάδας, σημαίνει ότι ο ντόπιος πληθυσμός, πιεζόμενος από τις μετακινήσεις των βόρειων λαών, πέρασε τον ορεινό όγκο της Οίτης και του Βελουχιού και ήρθε σε επικοινωνία με τους νότιους Στερεολλαδίτες και ανέπτυξε εμπορικές και φιλικές σχέσεις μαζί τους. Π.χ. Πουρί, Πόρος.

Ø  Η μελέτη αρκετών ιστορικών τοπωνυμίων μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αυτά διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στη σφυρηλάτηση της εθνικής μας ιστορίας και ανεξαρτησίας. Π.χ. Ελλάς (πόλη ή περιοχή που πιθανόν να μεταλαμπάδευσε την ονομασία της σε όλη τη χώρα), Καγκέλια (αποτίναξη τουρκικού ζυγού), Καλύβα Στεφανή (Εθνική αντίσταση κατά των Γερμανοϊταλών).

Ø  Εντοπίζονται στοιχεία για την περίοδο της ληστοσυμμορίας και της εξόντωσή της σε μερικά τοπωνύμια. Π.χ. Ντζιαβίδια.

Ø  Αρκετά τοπωνύμια διαπνέονται από έντονη λαϊκή παράδοση. Π.χ. Της νύφης το Κοτρώνι, το Συμπεθερικό.

Ø  Μερικά τοπωνύμια δηλώνουν τη συμμετοχή τής γυναίκας στα κοινωνικά δρώμενα. Π.χ. Το μνήμα της Γριάς, Μπακάλενα.

Ø  Κάποια αναφέρονται στον αρχιτεκτονικό ρυθμό που χρησιμοποιούσαν μια συγκεκριμένη εποχή για να χτίσουν τα οικοδομήματα οι κάτοικοι της δυτικής Φθιώτιδας. Π,χ. Κούλια του Ζώτου, Πυργόσπιτα.

Ø  Μερικά παραπέμπουν στο βιογραφικό κάποιων σημαντικών προσώπων. Π.χ. Μηνογιάννη Κτήμα, Σούφαγα Βρύση, Λημέρι Κατσαντώνη.

Ø  Άλλα μας δίνουν πληροφορίες για την ντόπια πανίδα και χλωρίδα (ζωωνύμια-φυτωνύμια). Π.χ. Αρκούδες, Κούμαρος.

Ø  Διάφορα τοπωνύμια μας πληροφορούν για τη διαμόρφωση και σύσταση του εδάφους. Π.χ. Μελίστρα, Ισιώματα.

Ø  Μερικά μας παρέχουν πληροφορίες για τις ασχολίες των κατοίκων καθώς και για τα παραδοσιακά εργαστήρια και επαγγέλματα. Π.χ. Αλωνότοπος, Χάνια, Παλιόμυλος.

Ø  Συναντώνται τοπωνύμια με αρχαιοελληνικές ρίζες, δηλώνοντας έτσι τη γλωσσική συνέχεια  από την αρχαιότητα. Π.χ. Ρούστιανη, Πόρος, Αρμακάδες.

Ø  Υπάρχουν τοπωνύμια με βουκολικό περιεχόμενο, φανερώνοντας την ασχολία των κατοίκων με την κτηνοτροφία. Π.χ. Αλογομάντρι, Βλαχοκόνακα, Γρέκι.

Ø  Μερικά τοπωνύμια δηλώνουν θρησκευτικό περιεχόμενο (Αγιωνύμια), καταδεικνύοντας την ευσέβεια και το έντονο θρησκευτικό συναίσθημα των κατοίκων. Π.χ. Στάγια, Αγιασμός, Αγιονέρι. Τα τοπωνύμια αυτά συναντώνται σε μικρότερο ποσοστό από άλλες περιοχές της πατρίδας μας. Η μικρή συχνότητα οφείλεται στο γεγονός ότι η επαγγελματική απασχόληση των κατοίκων της περιοχής δεν είναι επικίνδυνη, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, στα νησιά που είναι ναυτικοί και έχουν μεγαλύτερη ανάγκη επίκλησης των αγίων.

Ø  Κάποια  Υδρωνύμια καταδεικνύουν τον πλούσιο υδάτινο πόρο της περιοχής καθώς και την ύπαρξη ιαματικών πηγών. Π.χ. Κεφαλάρι, Αγιονέρι, Βρωμόβρυση.

Ø  Τοπωνύμια φανερώνουν και την παλιότερη φυσική διαμόρφωση του φυσικού περιβάλλοντος. Π.χ. Σκάλα, Παπόγουρνα, Τσιρλιάς.

Ø  Τοπωνύμια δηλώνουν την ύπαρξη μεταλλευμάτων στην περιοχή καθώς και την παλιότερη εκμετάλλευσή τους. Π.χ. Σκουριές, Μεταλλεία.

Ø  Τοπωνύμια φανερώνουν την ύπαρξη νεκροταφικών τόπων. Π.χ. Μνήματα, Τουρκομνήματα.

Ø  Μερικά ανάγονται σε μυθολογικά στοιχεία, όπως νεράιδες και ξωτικά. Π.χ. Νεραϊδάλωνο, Νευρικό, Νεραϊδότοπος.

Ø  Υπάρχουν Φυτωνύμια που δηλώνουν το είδος της καλλιέργειας στην περιοχή. Π.χ. Συκιά, Κουκήθρες.

Ø  Μερικά τοπωνύμια αναφέρονται σε πέτρινα γεφύρια, πληροφορώντας μας έτσι για τη ιστορία τους. Π.χ. Ρούζιας Γεφύρι.

Ø  Πολλά τοπωνύμια συναντώνται σε τοπικές παραλλαγές και εμφανίζουν πλούσια παραγωγή. Π.χ. Αμπελουρίκι, Αμπελαριά, Αξαμπελιά, Αμπελάκια, Καταμπέλια, Αμπελότοπος, Παλιάμπελα, Κληματόρεμα.

Ø  Άλλα τοπωνύμια συνδέονται με κάποια τοπική λαογραφική συνήθεια που συναντάται όμως και στην ευρύτερη περιοχή της Φθιώτιδας. Π.χ. Μαυραλή (Αρχάνι), το τοπωνύμιο αυτό σχετίζεται με τη συνήθεια των βοσκών που έριχναν στα λιμνάζοντα νερά μεγάλες ποσότητες μαύρων μαλλιών προβάτων για να δημιουργήσουν πρόχειρο πέρασμα. Η ίδια τακτική ακολουθήθηκε και σε άλλες περιοχές όπου συναντάμε παρόμοια τοπωνύμια, όπως: Ασπρόβρυση (Καλαμάκι), όπου κατά τα φαινόμενα το χρώμα των μαλλιών που έριχναν ήταν άσπρο και Βαμπακιά(Μοσχοκαρυά), όπου αντί για μαλλί έριχναν ακατέργαστο βαμβάκι.

Ø  Αρκετά σχετίζονται με τον αναδασμό της γης, τις εκχερσώσεις και γενικότερα τους τρόπους δημιουργίας καλλιεργήσιμης γης. Π.χ. Ψήφοι, Ανοίμματα, Λογγά.

Ø  Συναντάμε τοπωνύμια που φέρουν ως πρώτο συνθετικό τη λέξη «παλιο-» καταδεικνύοντας την παλιότερη χρήση του δεύτερου συνθετικού και τη σημερινή εγκατάλειψή του. Π.χ. Παλαιόκαστρο, Παλιοπρίονο, Παλιοχώρι.

Ø  Σημαντικός αριθμός τοπωνυμίων προφέρονται με την ίδια ευκολία σε ενικό και πληθυντικό αριθμό (διμορφία). Π.χ. Διπόταμο-α, Αποσκιά-ές. Το φαινόμενο της διμορφίας τοπωνυμίων στη δυτική Φθιώτιδα εμφανίζει συστηματικό χαρακτήρα, αφού είναι αρκετά διαδεδομένο, σε όλα τα χωριά και σε μεγάλη ποικιλία. Δύσκολο είναι να ξεχωρίσουμε αν η αρχική μορφή τού τοπωνυμίου ήταν σε ενικό και ύστερα εξελίχθηκε σε πληθυντικό ή το αντίστροφο. Βεβαίως το ίδιο φαινόμενο συναντάται πανελληνίως.