Το Κάστρο της Λαμίας

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΛΑΜΙΑΣ

[Ομφαλός & δύναμη στην παλιά Ρούμελη]

του Γιάννη Π. Γκίκα

«Ομφαλό» και «δύναμη» χαρακτήρισα το κάστρο της Λαμίας στον υπότιτλο αυτού του γραφτού. Κι έτσι είναι. Απ' τα παλιά τα χρόνια, ομφαλός στάθηκε η Λαμία, αφού σ' αυτήν συναπαντιόντουσαν οι δρόμοι που ένωναν την κεντρική με τη βόρεια Ελλάδα κι αφού εκεί κοντά ήταν και το βόρειο στόμιο του στενού των Θερμοπυλών με τη μεγάλη στρατηγική του αξία. Όποιος κράταγε στην εξουσία του το κάστρο της Λαμίας, αυτός είχε και τη δύναμη στα χέρια του, ανάμεσα Θεσσαλία και Στερεά. Αυτό, άλλωστε, μαρτυ­ράνε και τα ιστορικά γεγονότα.

Το φρούριο, στις εγκυκλοπαίδειες και στις ιστορίες, αναφέρεται με τ' όνομα «Ακρολαμία» και είναι χτισμένο στα βορειοανατολικά της πολιτείας, πάνω σ' ερείπια αρχαίων τειχών. Αρχαίους πολυγωνικούς ογκόλιθους βλέπεις και σήμερα στη βόρεια μεριά του κά­στρου.

Όλη η ιστορία της Λαμίας είναι γραμμένη πάνω στο φρούριο της, που, παρόλη την αφροντισιά του, τη ρημαδιασμένη του εμφάνιση και την καταδυνάστεψή του απ' τους σύγχρονους κουρσάρους του, εξακολουθεί να στέκει εκεί στο βράχο του, για να μολογάει τα περασμένα καινά θυμίζει την αλήθεια και το μύθο της ταραγμένης του ιστορίας μέσα στο χρόνο.

Το κάστρο τούτο είν' απ' τα λίγα οχυρά που, στα χρόνια ιδιαίτερα της τουρκοκρατίας, το κρατούσαν πάντα ζηλότυπα οι εχθροί. Ποτέ δεν έπεσε στα χέρια των Ελλήνων με πό­λεμο ή φονικά ρεσάλτα, γιατί δεν ήταν ένα τυχαίο καστέλι. Ήταν ο ομφαλός κ' η δύναμη της Ρούμελης...

Αν ξεφυλλίσεις τις ιστορίες, θα διαβάσεις όλα τα καθέκαστα για τη Λαμία. Να, όμως, με δυο λόγια, το χρονικό της Ακρολαμίας, στο πέρασμα των αιώνων. Κι αρχίζουμε απ' τα αρχαία χρόνια. Μετά το θάνατο του Μεγαλέξανδρου, για πολλά χρόνια οι Μακεδό­νες είχαν στεριώσει την κυριαρχία τους στη Λαμία και δεν λέγανε να το κουνήσουν απ' εκεί, ώσπου ξέσπασε ένας πόλεμος που ' μείνε στην ιστορία με το όνομα «Λαμιακός». Ον Αθηναίοι, τότε, οι Αιτωλοί κι άλλοι σύμμαχοί τους, χτύπησαν τους Μακεδόνες στην ακρόπολη, μα δεν κατάφεραν τίποτα. Αργότερα, το 302 π.Χ., ήρθε και λευτέρωσε το κά­στρο και την πόλη της Λαμίας ο ξακουστός εκείνος καστροπολεμιστής της αρχαιότητας, ο Δημήτριος ο Πολιορκητής. Αργότερα, ξανάρθανε πάλι οι Μακεδόνες και, το 190 π.Χ., κατέφτασαν οι Ρωμαίοι. Ήρθανε κι άλλοι, μετά, επιδρομείς, όπως Σλαύοι, Γότθοι, και στα χρόνια του Ιουστινιανού, η Ακρολαμία οχυρώνεται με καινούρια τείχη. Απ' τον 8ο αιώνα κι' ύστερα η Λαμία παίρνει τ' όνομα «Ζητούνι». Μ' αυτό τ' όνομα είναι γνωστή στα χρό­νια της τουρκοκρατίας κι' έτσι αποθανατίστηκε στα παλιά ιστορικά κείμενα και στα δη­μοτικά μας τραγούδια. Ας θυμηθούμε το τραγούδι της θυσίας του Διάκου, που αρχίζει μ' αυτά τα λόγια:

Τρία πουλάκια κάθουνταν ψηλά στη Χαλκουμάτα

το 'να τηράει τη Λιβάδια και τ' άλλο το Ζητούνι...

Άλλοι λένε πως τ' όνομα «Ζητούνι» προέρχεται απ' την τουρκική λέξη «Ζευτούν», που θα πει ελιά, κι άλλοι από σλαβική λέξη που θα πει «σιτοβόλος χώρα», σιτοβολώνας.

Μετά το 1204, το κάστρο της Λαμίας έπεσε στα χέρια των Φράγκων και τον 14ο αιώνα, ήρθαν και το κούρσεψαν οι Καταλανοί, αυτοί οι περιβόητοι Σπανιόλοι μεσαι­ωνικοί πολεμιστές. Οι Καταλανοί, στην αρχή, τα κάνανε πλακάκια με το Φράγκο Δούκα της Αθήνας, μα γρήγορα ήρθανε σε σύγκρουση μαζί του. Τσακώνονταν σε ξένα χωράφια, για το ποιος θα διαφεντεύει τα κάστρα και. συχνά, φτάνανε στα μαχαίρια και σε πόλεμους αιματηρούς. Σ' έναν τέτοιο πόλεμο οι Καταλανοί νίκησαν τους Φράγκους της Αθήνας, στέριωσαν για τα καλά την κυριαρχία τους στο κάστρο της Λαμίας κι επεκτείνανε την εξουσία τους και σ' άλλα μέρη της Ρούμελης.

Τότε η Ελλάδα ήτανε «μπάτε σκύλοι αλέστε». Γι’ αυτό δεν είναι παράξενο που, σύν­τομα, και μια άλλη μισθοφορική στρατιωτική οργάνωση κατέβηκε στην Ελλάδα και χτύ­πησε, πριν απ' όλα το κάστρο της Λαμίας. Αυτοί οι τυχοδιώκτες πολεμιστές, συγκροτούσανε τη λεγόμενη «Εταιρία των Ναβαρραίων» και είχαν ξεκινήσει από την Ναβάρρα, επαρχία σήμερα της βόρειας Ισπανίας. Τα βρήκανε,, όμως σκούρα με τους Καταλανούς και γρήγορα πήρανε των ομματιών τους για να πάνε να κουρσέψουνε άλλα καστέλια πιο αχαμνά κι αποδυναμωμένα.

Κάποτε έληξε και η βασιλεία των λήσταρχων Καταλανών. Γύρω στο 1393 με 1397, το ξακουστό κάστρο του Ζητουνιού πέφτει στα χέρια του σουλτάνου Βαγιατζήτ. Πώς έπεσε το κάστρο; «Χωρίς προδοσία κάστρο δεν παίρνεται - και χωρίς μεσίτρα πουτάνα δεν γίνεται», λέει μια ρουμελιώτικη παροιμία. Με προδοσία, λοιπόν, πάρθηκε το κάστρο. Και προδότης ήταν, καθώς λένε κάτι παλιά ιστορήματα. ο επίσκοπος της Λαμίας, ένας τιποτένιος ιερωμένος, που 'φερνε τ' όνομα Ευσέβιος. Εδώ, μπορεί να πει κανείς πως προ­δοσία είναι να ξεπουλάς κάτι δικό σου στον εχθρό, ενώ το κάστρο τη; Λαμίας εχθροί το κράταγαν και σ' εχθρούς παραδόθηκε. Ναι, από μια μεριά έτσι είναι το πράγμα. Ωστόσο, η προδοσία δεν παύει να 'ναι προδοσία και σαν τέτοια πράξη έχει πάντα και τα ντρο­πιασμένα της ανταλλάγματα. Είτε αυτά είναι πρόσκαιρες τιμές και δόξες, είτε και μια ατιμωτική θανάτωση. Την προδοσία πολλοί τη θέλησαν, μα τον προδότη κανένας. Το τέλος του προδότη επίσκοπου μας είναι άγνωστο, ενώ είναι γνωστό πως η Λαμία έπεσε στα χέρια του Τούρκου, για να πλακώσει τις καρδιές των ραγιάδων μια νέα σκλαβιά, που θα κρατούσε πάνω από τέσσερις αιώνες.

Η οριστική κατοχή του κάστρου του Ζητουνιού απ' τους Τούρκους έγινε το 1446 όταν το κατέλαβε ο σουλτάνος Μουράτ. Γιατί απ' το 1397 που το πήρε ο Βαγιατζήτ και για πε­νήντα χρόνια, άλλαξε κάμποσες φορές κύριους. Άλλοτε το 'χανε Βυζαντινοί Δεσπότες και άλλοτε πάλι Τούρκοι.

Τα τείχη του κάστρου φέρνουν τα ίχνη όλων των εποχών, αφού όσοι κράταγαν την Ακρολαμία - Βυζαντινοί, Φράγκοι, Καταλανοί, Τούρκοι - κάνανε και τις δικές τους προ­σθήκες, φτιάχνανε και τα δικά τους οχυρωματικά έργα.

Ο παλιός ιστοριογράφος της Λαμίας Γεώργιος Πλατής, άλλοτε δήμαρχος και βου­λευτής, με πολλή αγάπη έχει γράψει ένα βιβλίο για την πατρίδα του και, σ' αυτό, λέει πολλά πράγματα για το κάστρο.

Στο έργο του, που τυπώθηκε από το Δήμο Λαμιέων πριν μερικά χρόνια, καταγρά­φονται αποσπασματικά και μερικές εντυπώσεις ξένων περιηγητών, που επισκέφτηκαν τη Λαμία και το κάστρο.

Ο περιηγητής Λούκας πήγε στο Ζητούνι το 1706 κι ανάμεσα στ' άλλα γράφει: «Τα υπολείμματα των οικημάτων και ο μεγάλος αριθμός υλικού που βλέ­πει τις, πιστεύει ότι υπήρξε σημαντικωτάτη πόλις. Είχεν άλλοτε δύο κάστρα, τον εν απέ­ναντι του άλλου. Βλέπει τις το εν ολόκληρον (αυτό που σώζεται), το άλλο (στο λόφο του αγίου Λουκά) κατεστράφη... Η πόλις Ζεϊτόν κατοικείται υπό Τούρκων και Ελλήνων. Εις το κάστρο δεν βλέπεις παρά Μωαμεθανούς».

Ένας άλλος ταξιδιώτης, ο βαρώνος Φελίξ ντε Μπωζούρ. που επισκέφτηκε τη Λαμία στη διάρκεια της επανάστασης γράφει: "Το Ζητούνι περιβάλλεται από ένα τείχος οδοντωτόν, όπερ ανέρχεται έρπον εις ένα απότομον ύψωμα, όπου βλέπει τις ένα παλαιόν φρούριον κατασκευασμένον από πελώριους λίθους, μερικοί των οποίων έχουν ανάγλυφα της αρχαίας εποχής. Εν εκ τούτων παριστά τον Κένταυρον Χείρωνα διδάσκοντα τον Ηρακλήν παίδα ακόμη, να παίζη λύραν. Ο υιός της Αλκμήνης κρατεί δια της μιας χειρός το ρόπαλόν του και με την άλλην πνίγει ένα ερπετόν, έτοιμον να τον καταβροχθίση. Προς βορράν του φρουρίου είναι μία βαθεία χαράδρα και προς νότον η πόλις, ήτις κατέρχεται αμφιθεατρικώς εις μίαν μικρήν κοιλάδα όπου ρέει ένα ρυάκιον...». Φυσικά, τέτοια ανά­γλυφα που αναφέρει ο ξένος επισκέπτης δεν υπάρχουν σήμερα.

Πηγή: Περιοδικό "Σταυροδρόμι"